کاروانسرای رباط شرف در مشهد

درحوالی شرق شهر مشهد ، راه قدیم مرو باستان به نیشابور کهن که یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم به شمار می آمد یک کاروانسرای تاریخی قدیمی در آن تاسیس شده است که یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم به شمار می آمد و رباط شرف یکی از مهمترین منزلگاه های آن در سده های میانی اسلام بود.این بنا بسیار قدمت تاریخی دارد و حائز اهمیت است

 Ø´Ù†Ø§Ø³Ù†Ø§Ù…Ù‡

 Ø§ÛŒÙ† استان پیش از ظهوراسلام، مهد رویش تمدن Ùˆ پیشگام پاسداری از حریم Ùˆ زبان ایران بود، ظهور شاعران نامی Ùˆ ماندگار Ùˆ شخصیت های اثرگذار با پسوند طوسی، سند معتبری از دوران طلایی خراسان رضوی در پیشینه ایران است. در دوره اسلامی نیز خراسان رضوی با مردم مستعد Ùˆ توانمندی های فراوانش همچنان در قله قرار داشت Ùˆ همواره در محاسبات ملی مورد توجه بود.در دوره اسلامی نقطه متمایز این پهنه سرشار از جاذبه Ùˆ داشته های تاریخی، وجود مضجع شریف علی بن موسی الرضا (ع) است Ú©Ù‡ زمینه حضور زائران Ùˆ مسافران در مرکز این خطه را فراهم Ù…ÛŒ آورد.مشهد در هزاره گذشته به عنوان قطب اصلی مسافرت در ایران مطرح بوده Ùˆ هر سال هم بر شمار زائران حرم مطهر امام رضا (ع) افزوده Ù…ÛŒ شود.گرچه در سال های اخیر به دلیل رشد فن آوری، هتل های لوکس Ùˆ امکانات گسترده ای در اختیار مسافران مشهد قرار دارد، اما شواهد حاکی است مردم این سامان در سراسر استان از همان آغازین روزهای عزم زائران برای زیارت، همواره جامه خدمت به زوار را به تن کرده Ùˆ در جهت کاهش مشکلات آنان گام برداشته اند.وجود دهها رباط در مسیرهای منتهی به مشهد از جلوه های این خدمتگزاری است. رباط ها نخستین منزلگاه های زائران قبل از رسیدن به مشهد Ùˆ تشرف به حریم کبریایی امام رضا (ع) بوده اند. این رباط ها Ú©Ù‡ با سرمایه ارادتمندان امام رضا (ع) Ùˆ خلاقیت Ùˆ ذوق معماران پرتلاش قامت راست کرده اند، هنوز پس از سده هایی چند آثار آنها در مسیرهای مختلف پابرجاست.

بانی "رباط شرف" شرف الدین علی قمی ملقب به "وجیه الملک" است که از سال 481 هـ . ق به حکومت مرو منصوب شد و در سال 515 هـ . ق به وزارت سلطان سنجر سلجوقی درآمد.

این کاروانسرا در معماری ایران جایگاه ویژه ای دارد، رعایت دقیق Ùˆ همه جانبه تناسبات Ùˆ اصول معماری ایرانی در طراحی Ùˆ ساخت، به کارگیری طرح های آجرچینی متنوع Ùˆ بدیع در نمای ایوان ها، طاق ها، طاقچه ها Ùˆ گنبدها Ùˆ همچنین ایجاد نقوش زیبای گچبری در زیر ایوان ها Ùˆ محراب نمازخانه ها، این کاروانسرا را در ردیف ارزشمندترین بناهای دوره سلجوقی در قلمرو معماری اسلامی قرار داده است.رباط شرف از کاروانسراهای شاهی Ùˆ از منزل گاهای مهم جاده ابریشم در قرن پنجم Ùˆ ششم هجری قمری است. Ú©Ù‡ به سبک معماری رازی توسط استاد محمد طرائقی سرخسی در زمان سلطان سنجردر Û´Ûµ کیلومتری شهر سرخس ساخته شده است. متون تاریخی بانی این بنا را  Ø¨Ù‡ "شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین علی القمی" ملقب به وجیه الملک حاکم شهر مرو Ùˆ وزیر Ø³Ù„طان سنجر نسبت Ù…ÛŒ دهند؛ آبگینه نام دیگر رباط شرف است Ú©Ù‡ در سال۵۰۸ هجری قمری در مسیر باستانی مرو-نیشابور، یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم آن را بنا شده Ùˆ امروز در مسیر توس -سرخس قرار دارد.

آندره گدار در "آثار ایران" راجع به رباط شرف و بانی آن اینچنین می گوید:

"من فقط یک نفر را Ù…ÛŒ شناسم Ú©Ù‡ در عصر سلجوقی توانسته است چنین بنای عظیمی بسازد Ùˆ او شرف الدین ابوطاهرابن سعدالدین علی القمی است. او چهل سال حاکم مرو بود Ùˆ در سال ۵۱۵هجری قمری به مقام وزارت دربار سلطان سنجر رسید."در زیر ایوان انتهایی در ناحیه پاطاق قوس سر، کتیبه ای آجری است Ú©Ù‡ تاریخ ساخت آن را به ۵۴۹هجری قمری یعنی در دوران حکومت سلطان سنجر سلجوقی  Ù†Ø³Ø¨Øª Ù…ÛŒ دهد.کاروانسرای شرف با آجر Ùˆ Ú¯Ú† ساخته شده Ùˆ از شاهکارهای هنری ایران در دوره اسلامی محسوب Ù…ÛŒ شود Ùˆ هنر آجرکاری آن بسیار زیبا Ùˆ دیدنی است. 

نگاهی گذرا به تاریخ و شیوه ساخت کاروانسرای شرف

آندره گدار معمار Ùˆ باستان شناس فرانسوی Ú©Ù‡ در دوره پهلوی وارد ایران شده ØŒ در کتاب خود تاریخ ساخت شرف را به سال ۵۰۸هجری قمری Ù…ÛŒ رساند Ùˆ Ù…ÛŒ گوید در سال ۵۴۸هجری قمری غزها (قبایل ترک) به کاروانسرای شرف حمله Ù…ÛŒ کنند Ùˆ سال بعد از آن در سال ۵۴۹هجری قمری شرف بازسازی Ù…ÛŒ شود. Ø±Ø¨Ø§Ø· شرف بنایی است با۴۶۴۴ مترمربع وسعت Ùˆ پلان مستطیل Ø´Ú©Ù„ Ú©Ù‡ از دوردستها به قلعه ای Ù…ÛŒ ماند اما نزدیک Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ شوید ØŒ کاروانسرایی باشکوه را Ù…ÛŒ بینید . از یک وروی باشکوه با سردری زیبا وارد کاروانسرا Ù…ÛŒ شوید . دو طرف ورودی دو طاق مرکب Ùˆ ایوان برای ورود قرار دارد. رباط شرف از دو حیاط چهار ایوانی چلیپا(صلیب) Ø´Ú©Ù„ Ùˆ شبستان تشکیل شده، حیاط اول مستطیل Ø´Ú©Ù„ Ùˆ دو طرف آن را تالاری جهت اقامت نگهبانان قرار داده اند. بر دو ضلع دیگر حیاط ØŒ ایوانی هایی با دو اتاق است ØŒ قبل ازحیاط دوم دالانی با سردربلند Ù…ÛŒ باشد Ú©Ù‡ دو طرف این دالان راهی است Ú©Ù‡ یکی به مسجد Ùˆ دیگری به تالار مستطیل Ø´Ú©Ù„ راه پیدا Ù…ÛŒ کند .

درجلوی اتاق های حیاط دوم رواقی وجود دارد Ú©Ù‡ حیاط را دور Ù…ÛŒ زند Ùˆ یک حوض بزرگ در وسط آن دیده Ù…ÛŒ شود. در انتهای حیاط دوم ØŒ قسمت اصلی بنارا Ù…ÛŒ بینیم Ùˆ در پشت ایوان انتهایی آن  ØŒ محوطه ای چهارگوش با Û³ درب است. روبه روی این ایوان، قسمت شاه نشین را داریم  Ú©Ù‡ طرف راست آن به اصطبل Ùˆ طرف Ú†Ù¾ بنا ØŒ به اتاق ها Ùˆ حیاط های خصوصی راه دارد.دو حیاط چهار ایوانی Ú©ÙˆÚ†Ú© برای استفاده نزدیکان شاه در دو طرف شاه نشین ساخته شده Ùˆ نیز دو تالار ستون دار در دو گوشه حیاط دوم دیده Ù…ÛŒ شود.بنا دارای Û¶ برج Ú©Ù‡ دو تای آن در حیاط اول Ùˆ بقیه در حیاط دوم بنا شده اند. این کاروانسرا با توجه به محور اصلی آن، رو به قبله بنا شده Ùˆ وجود دو مسجد Ùˆ  Ù…حراب های عالی Ùˆ زیبا ØŒ آن را به یک مکان مذهبی باشکوه شبیه Ù…ÛŒ سازد.