تپه های باستانی طرب آباد در نیشابور

با سلام امروز قصد داریم یکی از تپه های باستانی ایران را که در نیشابور واقع شده است را با شما آشنا کنیم در ادامهی مطلب با ایروناسیر همراه باشید.یکی از تپه‌های باستانی و محوطه‌های تاریخی نیشابور است که به نام «تپه‌ی آلب ارسلان» نیز شناخته می‌شود. قدمت این تپه که بر پایه‌ی نظرات کارشناسان باستانشناسی، دربرگیرنده‌ی کهندژ شهر نیشابور قدیم است، به قرون اولیه‌ی اسلام تا قرن هفتم هجری می‌رسد و برخی صاحبنظران، بر اساس برخی کاوش‌ها و یافته‌های باستانشناسی‌ این اثر را یک سایت ساسانی معرفی نموده‌اند. کهندژ، بخش حاکم‌نشین کهن‌شهر نیشابور بوده است و اکنون، بقایای کهندژ شرق، در کالبد تپه‌ی طرب‌آباد، در حدود 4 کیلومتری شرق شهر نیشابور، خودنمایی می‌نماید. این تپه‌ی باستانی، در تاریخ 06/07/1384 و به شماره‌ی 13429، در فهرست آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.تپه‌ی طرب‌آباد (آلب ارسلان) در نزدیکی روستایی به همین نام و در فاصله‌ی 4 کیلومتری شرق نیشابور کنونی قرار گرفته است. این تپه در حدود 300 متری روستای طرب‌آباد و 500 متری شمال روستای لک‌لک آشیان واقع و دور تا دور تپه‌ی یادشده را زمین‌های کشاورزی، در بر گرفته است. تپه‌ی طرب‌آباد که به تپه‌ی آلب ارسلان یا کهن‌دژ و یا قهندز نیز معروف است، بخشی از محوطه‌ی نیشابور کهن می‌باشد. آلب ارسلان، دومین سلطان سلجوقی حاکم نیشابور، در طی سال‌های 1059 تا 1063 میلادی بود و گویا نام آلب ارسلان که بر تپه گذاشته شده، برگرفته از نام همین شخص است. با نگاه به کشفیات هیات‌های مختلف باستانشناسی و به ویژه، بررسی‌ها و مطالعات همه‌جانبه‌ی ریچارد بویلت در سال 1966 میلادی و بر اساس شواهد کشف‌شده از نیشابور کهن که تپه‌ی آلب‌ارسلان نیز، بخشی از آن و به عنوان کهندژ، نقش ایفا می‌کرده، از ادوار قبل از اسلام و سده‌های اولیه‌ی اسلامی تا قرن هفتم هجری، مسکون و از اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده است. بویلت، معتقد است که تپه‌ی آلب‌ارسلان، دژ ساسانی بوده. ویلکینسون در طی سال‌های 1925 تا 1940 میلادی، موفق به کشف 7 عدد سکه‌ی قبل از اسلام، در محوطه‌ی نیشابور کهن گردیده که 3 عدد سکه‌ی ساسانی در نزدیکی تپه‌ی طرب‌آباد، از «قنات ‌تپه» [Qanāt Tepe] به دست آمده است. الحاکم –نویسنده‌ی کتاب «تاریخ نیشابور»- اعتقاد دارد که شاپور، شهر قدیم نیشابور را در حوالی کهن‌دز] قهندز[ بنا نهاد. سفال‌های جمع‌آوری شده از سطح تپه، بیانگر این است که در این محل، استقرار و سکونت از صدر اسلام تا قرن هفتم هجری، وجود داشته است.برای نخستین بار، یک هیات آمریکایی از طرف موزه‌ی متروپلیتن به سرپرستی چارلز ویلکینسون و به استناد نوشته‌های تایخنگاران و جغرافی‌نویسان دوران اسلامی و با هدف کشف آثار دوره‌ی ساسانی، کاوش‌های خود را در محدوده‌ی نیشابور قدیم، از سال 1935 میلادی آغاز کرد و تا سال 1947 میلادی، به صورت غیرمتناوب ادامه داد که نتیجه‌ی این کاوش‌ها، کشف آثار معماری و اشیاء ارزشمندی مربوط به صدر اسلام تا قرن هفتم هجری بود. هیات اعزامی، در محل تپه‌ی طرب‌آباد، اقدام به دو گمانه‌‌ی آزمایشی نمود. دومین برنامه‌ی پژوهشی را در سال 1347 شمسی، سیف‌الله کامبخش فرد، اعزامی از سوی وزارت فرهنگ و هنر سابق، در منطقه ادامه داد.از سال 1966 میلادی، ریچارد بویلت، بر اساس نتایج کاوش‌های باستانشناسی و منابع و متون دوره‌ی اسلامی، تحقیقات تاریخی، عکس‌های هوایی و پیمایش‌های محلی، موفق به بازسازی محلات قدیمی شهر شد. بر اساس تحقیقات بویلت، محدوده‌ی کهن‌دژ به صورت تپه‌ای به ارتفاع 12 متر و به وسعت 5/3 هکتار، دیوار و دروازه‌های حصار به ارتفاع 5/3 متر و به وسعت1/4 هکتار به عنوان نیشابور قبل از اسلام و سه سده‌ی اول دوره‌ی اسلامی و ربض و اماکن مهم آن به عنوان بخش گسترش‌یافته‌ی شهر، طی سده‌ی سوم تا هفتم هجری، بوده است. کهن‌دژ یا حاکم‌‎نشین نیشابور، جدای از شارستان و حدفاصل آن‌ها را خندقی حایل بوده و ربض در پیرامون شارستان، قرار داشته است.امروزه، تپه‌ی طرب‌آباد به صورت مجموعه‌بناهایی دیده می‌شود که بصورت پراکنده و در درون حصار بیضوی‌شکل محدود شده‌اند. ارتفاع دیوارها در بخش‌هایی به ویژه در جنوب شرقی مجموعه، به هفت متر می‌رسد. در قسمت غرب و جنوب غربی تپه، فضاهای معماری، به صورت فشرده و پیوسته قرار گرفته در صورتی‌که در شرق و شمال شرقی آن، فضاهای معماری به صورت منفرد و تک، دیده می‌شود. عوامل و عناصر تشکیل‌دهنده‌ی بنا شامل خشت، گل و آجر می‌باشد. اغلب خشت‌های به کار رفته به ابعاد 10*45*45 سانتی‌متر و آجرها 5*20*20 سانتی‌متر می‌باشند. به طور کلی، وجود تنوع در بخش‌هایی از دیوارهای بنا، از جمله مصالح استفاده شده، نشانگر این است که این مجموعه در دوره‌های مختلف، ساخته و طی سالیان، دخل و تصرفاتی در آن صورت گرفته است. گرچه این تپه، به آلب ارسلان موسوم است، سوابق پژوهشی کارشناسان و هیات‌های باستانشناسی، آثاری از قرون اولیه‌ی هجری را نیز به دست می‌دهد؛ سفال‌های جمع‌آوری شده در سطح تپه، عمدتاً سفال‌های ساده‌ی منقوش و لعابدار، سفال‌های ساده‌ی دارای نقش کنده، خطوط موازی و قرینه در طرفین هستند که مربوط به قرن هفتم و هشتم هجری است. سفال‌های لعابدار با خمیر قرمز رنگ و لعاب سبز و فیرزوه‌ای و نقش زیرلعاب نیز وجود دارد، این سفال‌ها مربوط به دوره‌ی اسلامی تا قرن هفتم هجری است.بر پایه‌ی نظرات کارشناسان باستانشناسی، تپه‌ی طرب‌آباد (آلب‌ارسلان) جزء قدیمی‌ترین بخش نیشابور کهن است و برخی صاحبنظران، با استناد به مطالعات و تحقیقات انجام شده، این محل را یک سایت ساسانی می‌دانند. بی‌گمان، مطالعات اساسی و بنیادی و کاوش‌های علمی در این محل، کمک شایانی به شناخت گذشته‌ی این خطّه خواهد نمود.محوطه‌ی باستانی آلب ارسلان، در تاریخ 06/07/1384 و به شماره‌ی 13429، در فهرست آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است. شایان گفتن است که پیش از این، در تاریخ 22/09/1313، اداره کل حفاظت آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران وزارت فرهنگ و هنر، «تپه آلب ارسلان و اطراف مجاور آن» را به شماره‌ی 216 در فهرست آثار ملی غیرمنقول به ثبت رسانیده، در برگه‌ی ثبت این اثر آمده است: «مشخصات بنا: تپه آلب ارسلان و نقاط مجاور آن، در دایره‌ای به شعاع یک کیلومتر که مرکز آن نقطه میان تپه باشد و تپه آهنگران و تپه شادیاخ و تپه بی‌اسمی که در سر راه مشهد، واقع و از سایر تپه‌ها به شهر نزدیکتر است.»