حمام سلطان امیر احمد در کاشان

یکی از زیباترین آثار های هنری و باستانی در کاشان نهفته است به نام حمام سلطان امیر احمد که در ادامه ی مطلب با این حمام آشناشوید در گوشه ای از شهر کاشان حمامی تاریخی به نام سلطان امیراحمد وجود دارد که نامش را از امامزاده مجاور خود (نوه امام جواد (ع) گرفته است. این حمام تاریخی نمونه ای منحصر به فرد از حمام های ایران به شمار می رود و از نظر معماری و تزیینات کم نظیر است. این اثر با وسعت 1102 متر مربع از 11 اسفند سال 1355 با شماره 1351 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و افتخاری برای شهر کاشان محسوب می شود. این بنا تنها یکی از حمام های تاریخی شهر کاشان است و آثار دیگری چون حمام باغ فین، حمام گذرنو، حمام عبدالرزاق خان، حمام محتشم و… نیز در زمره حمام های تاریخی هستند.

تاریخچه حمام سلطان امیراحمد

در گذشته هر شهر دارای 5 عنصر اصلی شامل مسجد، بازار، خانه، حمام و آب انبار بود و بر این اساس می توان حمام سلطان امیراحمد را یکی از عناصر مهم شهر به شمار آورد. با توجه به متون به جا مانده از دوران مختلف تاریخی، در همه دوره های اسلامی، حمام های عمومی فراوانی، در شهرها وجود داشتند؛ به طوری که از حیث تعداد و اهمیت با مساجد قابل مقایسه بودند.شواهد و آثار به دست آمده از این حمام، پیشینه آن را به دوران سلجوقیان نسبت می دهند؛ اما سربینه حمام -که بعدا در مورد آن سخن خواهیم گفت- از دوران قاجار بر جای مانده است. به طور کلی آثار به جای مانده پس از زلزله ویرانگر سال 1150 خورشیدی، قدمت این حمام را دوران سلجوقیان نشان می دهند و این در حالی است که بنای سربینه چیز دیگری می گوید. برخی بر این باورند که حمام فعلی در زمان قاجاریه و در سال ۱۲۹۲ هجری قمری (حدود 1254 خورشیدی) بر روی خرابه های حمام قدیمی ساخته و حمام کوچکی به مجموعه‌ آن اضافه شده است.حمام های تاریخی کاشان، در دوران صفوی در زمره آثاری بودند که مورد ستایش جهانگردان داخلی و خارجی قرار گرفتند. شاردن، جهانگرد معروف فرانسوی درباره آنها چنین می گوید:گرمابه های کاشان فوق العاده عالی، خوب و تمیز هستند.

سابقه مرمت و بازسازی

در سال ۱۳۷۵ خورشیدی بود که به همت هیات امنای مرمت و بازسازی بناهای تاریخی کاشان و عنایت مهندس محلوجی، وزیر وقت صنایع و معادن، این بنا توسط شهرداری کاشان خریداری شد. پروژه ای تحت عنوان بازسازی و مرمت حمام تاریخی سلطان امیراحمد به سرپرستی جناب آقای مهندس مهدی هوشمندی نژاد و همکاری استاد سید علی اکبر حلی و مرحوم دکتر افسری صورت گرفت تا حمام از تخریب حفظ شود. این حمام برای مدتی به عنوان سفره خانه و قهوه خانه سنتی تغییر کاربری داد؛ اما امروزه به عنوان موزه تحت پوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان قرار دارد.

معماری حمام

حمام به خاطر اصولی که باید در ساختنش رعایت شود از پیچیده ترین بناها محسوب می شود. این فضا را برای حفظ گرمای درونی آن پایین تر از سطح زمین و درون خاک می ساختند تا در مصرف انرژی نیز صرفه جویی کنند. حمام سلطان امیراحمد تزیینات بسیار چشم نوازی دارد و از این حیث حمامی منحصر به فرد به شمار می رود. آهک بری و گچ بری های این بنا هر چشمی را به خود خیره می کنند. آهک بری، هنر حكاكی نقوش برجسته بر سطحی از آهک است که یکی از تزیینات زیبای بناهای ایرانی محسوب می شود. تعداد 17 لایه مرمتی در این بنا شناسایی شده که حکایت از قدمت آن دارند. کاشی‌های آبی فیروزه‌ای و طلایی، گچ بری های هفت لایه ای و معماری خاص، باعث شده است تا از این حمام به عنوان یکی از برجسته ترین حمام های ایران یاد کنند. از ویژگی های دیگر این حمام می توان به استفاده از سقف های طاقی، موزاییک های چشم نواز و نقاشی های دیواری آن اشاره کرد که جلوه خاصی به سازه بخشیده اند.برای تامین آب از دو حلقه چاه و برای انتقال آب بین بخش های مختلف حمام از تنبوشه یا لوله های سفالین استفاده شده است و شیشه های رنگین به نام گلجام نیز در سوراخ سقف یا دیوار حمام به چشم می خورند.

بخش های مختلف

 به طور کلی حمام سلطان امیراحمد شامل دو حمام کوچک و بزرگ است که در گذشته و ایام خاص هفته، اهالی کاشان از آن استفاده می کردند. در ادامه به بخش های مختلف آن سر می زنیم و با آنها آشنا می شویم:

حمام بزرگ

در ابتدا سری به حمام بزرگ می زنیم و سپس به توضیح حمام کوچک می پردازیم:

ورودی

در حمام های قدیمی برای ورود به فضای رختکن -که اولین فضای بزرگ در حمام ها محسوب می شود- باید از چندین فضا گذشت که در اینجا به طور مختصر در مورد آنها توضیح می دهیم:جلوخان: محوطه ای از ورودی است که پیش از سردر و در جلو آن قرار دارد.سردر ورودی: سردر بخشی مهم در معماری ایران قدیم است و هر بنای مهمی با این بخش مشخص می شود. در سردر حمام سلطان امیراحمد نقوش زیبایی را می بینید که از جمله آنها می توان به نقوش گل و بته و کبوتر و همچنین مجسمه‌ها و تصاویری از زنان و مردان و تصویر شکارگاه‌های اطراف شهر اشاره کرد که برخی از آنها به شدت تخریب شده اند. بخش سردر مزین به پشت بندهای کاشی کاری شده، طاق یزدی بندی و طاق نماهای مقرنس کاری شده‌ است و گچ بری های بالای درگاه و دیگر قسمت‌های سردر ظرافت و زیبایی خاصی را به نمایش گذاشته اند.هشتی و راهروی ارتباطی: در ورودی بنا قرار دارد و بلافاصله پس از سردر و در واقع شده است و فضایی برای ارتباط بیرون و درون محسوب می شود. این فضا با استفاده از راهرو به درون بنا راه پیدا می کند. سقف هشتی حمام سلطان امیراحمد از رسمی بندی (1) ساده و خوش تناسبی برخوردار است. پس از عبور از هشتی با دالانی پر پیچ و خم مواجه می شویم که به سربینه‌ راه دارد. علت ایجاد راهروهای پیچ در پیچ در حد فاصل هشتی و سربینه این است که تغییر ناگهانی دمای هوا موجب آزار و اذیت مراجعه کنندگان نشود و هوای گرم حمام و هوای سرد بیرون با یکدیگر جا به جا نشوند.رسمی بندی نوعی گوشه سازی تکامل یافته است که در آن با استفاده از قالب واحد، طاق هایی را در فواصل چهار طاق اصلی قرار می دهند و با این کار مربع به هشت ضلعی تبدیل می شود.

سربینه

اولین فضای مهمی که در حمام ها وجود دارد بینه یا سربینه است که نوعی رختکن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام به شمار می رود. بینه در میان ورودی حمام و گرم خانه قرار گرفته است. هوای این بخش را نیمه گرم نگه می داشتند تا مراجعان یک باره با هوایی گرم برخورد نکنند و همچنین در هنگام خروج از گرم خانه، به یک باره با هوای سرد مواجه نشوند و مشکلی برای سلامت شان پیش نیاید.بیشترین تزیینات حمام ها در بینه به چشم می خورد و حمام سلطان امیراحمد نیز از این قاعده مستثنی نیست. نورپردازی دقیق و منظم بینه جلوه این تزیینات را چند برابر می کند و فضایی روح افزا را پیش روی بازدیدکنندگان قرار می دهد. این فضا به شکل هشت ضلعی ساخته شده است و گچ بری های زیبا و سقف رسمی بندی از دیدنی های آن هستند. جاکفشی های سنگی این بخش نیز چشم نوازند و در کنار ستون ها و دیوارهای مزین به کاشی معرق جلوه گری می کنند. کف سربینه و سکوهای اطراف آن نیز سنگی است.  سربینه مهم ترین و زیباترین قسمت حمام سلطان امیراحمد است که فضایی وسیع با تزیینات بی شمار دارد که با هشت ستون به دو فضای متفاوت تقسیم می شود. فضای میانی محل عبور و مرور بوده و سقف رسمی بندی مرتفع و گنبدی بزرگ بر فراز آن قرار گرفته است. حوضی هشت ضلعی در میان سربینه دیده می شود که فواره ای در خود دارد. فضاهای پیرامونی دارای سقف‌های کوتاه تری هستند و سکوها یا صفه هایی برای استراحت و در آوردن لباس از تن در آنها تعبیه شده است. مردم برای ورود به آنها باید از چند پله بالا می رفتند و قبل از ورود پاها را در حوض های روی سکوها شست و شو می دادند. در فضای پیرامونی سربینه دو غرفه‌ رو به روی هم دیده می شود که قاعده‌ نیم هشت دارند و شاه نشین بوده و به اشراف و بزرگان اختصاص داشته است. از غرفه‌ها و طاقچه‌های متعدد پیرامون سربینه، گوشه ها و فضاهای خصوصی تری پدید آمده است که دارای سقف و دیوارهای دارای تزیینات آهک‌بری هستند. ازاره‌ کاشی کاری شده در ترکیب با کاشیکاری گنبد میانی سربینه فضایی زیبا را ایجاد می کند. این کاشی کاری از نوع زیرزنگی محسوب می شود که در آن کاشی ها خشتی هستند، روی نقش آنها لعاب شیشه‌ای وجود دارد و پخت آنها در کوره صورت گرفته است.در سقف سربینه، عبارت شریفه لا اله الا الله در جهت قبله حک شده و در طرف مقابل تاریخ 1292 ه.ق، مرمت مکان پس از زلزله معروف دوره زندیه را نشان می دهد. گفته می شود این سقف در این زمین لرزه‌ از میان رفت و همزمان با ساخت خانه‌ بروجردی‌ها در مجاورت آن، ساخت سقف آجری و کاشی کاری آن انجام شد. در میان شمسه‌ رسمی بندی سقف و دقیقا بر بالای حوض، نورگیر بزرگی به چشم می خورد که نقوش کاشی در پیرامون آن به کار رفته اند.شاید در بازدید از این فضا این سوال به ذهن تان برسد که چرا چنین وسعتی برای آن در نظر گرفته شده است. پاسخ به کاربرد حمام در قدیم باز می گردد که تنها محلی برای شست و شوی بدن نبوده و مکانی برای گرد آمدن دوستان و حل و فصل مسایل زندگی، گذراندن اوقات فراغت، گفتگو، رفع خستگی و حتا عبادت بوده است و همین مساله به خوبی بزرگ بودن سربینه را توضیح می دهد.بعد از سربینه فضایی به نام میان در وجود دارد که شما را با دو چرخش نود درجه به سوی گرم خانه هدایت می کند. میان در را با پیچ و خم طراحی می کردند تا مانعی برای تبادل مستقیم حرارت و رطوبت ایجاد شود و هوای بیرون حمام به بینه و هوای بینه به گرم خانه و بالعکس منتقل نشود. ورودی سربینه و خروجی آن به طرف گرمخانه، در مقابل یکدیگر ایجاد شده اند تا محور فضا حفظ شود. میان در به فضاهای خدماتی دیگر از جمله دستشویی و فضاهای نظافت نیز مربوط می شده است.

گرم خانه و خزینه

دومین فضای اصلی در حمام سلطان امیراحمد گرم خانه نام دارد که شستشو و تطهیر بدن در آنجا صورت می گرفته است. گرم خانه فضایی ساده تر از بینه دارد و گوشه هایی برای نشستن و شستشو در آن دیده می شود. ازاره (1) و دیوار گرم خانه تا یک متر مزین به کاشی کاری معرق است و از آنجا تا سقف، آهک بری با ملات ساروج دارد. ساروج ملاتی مقاوم در برابر آب است که از آهک و خاکستر، خاک رس و … تهیه می شود.چهار ستون، فضای گرمخانه‌ را به 3 بخش تقسیم کرده اند: بخش میانی که راه تردد و رسیدن به خزینه بوده و دو قسمت کوچکتر در پیرامون که به نشستن و استحمام اختصاص داشته اند و هر یک حوضی در میان خود دارند. خزینه آب گرم و حوض آب سرد و فضاهایی خصوصی تر برای استحمام، در مجاورت گرم خانه قرار گرفته اند. درگاه خزینه‌ حمام در وسط ضلع مقابل ورودی تعبیه شده است. خزینه اتاقی کوچک برای شست و شو است که بر روی گلخن -که در ادامه در مورد آن توضیح خواهیم داد- قرار دارد و تا نیمه در آن، آب می ریزند. در حمام های کامل، سه خزینه یا خزانه وجود داشته که یکی برای آب گرم و یکی برای آب سرد و در وسط این دو، خزینه آب ولرم ساخته می شده است. هیچ کس در هر دو خزانه‌ آب سرد و آب گرم پا نمی گذاشت. گرم خانه‌ خصوصی در دو گوشه‌ خزانه مخصوص اعیان و اشراف بود. این فضاها به جای خزانه حوضچه‌ای کوچک به نام دستک داشتند که آب را از درون آن برداشته و بر روی بدن خود می ریختند. طاق ها و تویزه‌های (2) گرم خانه مزین به آهک بری بوده اند که در طول زمان آسیب دیده اند.قسمتی از دیوار اتاق یا ایوان که از کف طاقچه تا روی زمین را در بر می گیرد.طاق بر روی تویزه‌های گچی بر روی زمین سوار می شود که عامل انتقال بارهای فشاری به دیواره‌های جانبی و پایینی هستند.

  تون یا گلخن

بخشی از فضاهای حمام، نقش پشتیبانی را دارند که از میان آنها می توان به فضاهایی برای تامین آب و حرارت مثل تون و انبار هیزم اشاره کرد. مجموعه راهرو، اتاقک و ظرفی مسی در کف و زیر خزینه قرار دارد که به آن تون، گلخن، تیون یا پاتیون می گویند. در کف و مرکز خزینه ظرفی مسی به شکل گودالی کوچک کار می گذاشتند. در زیر این ظرف اتاقکی وجود دارد که از طریق راهرویی به بیرون از حمام راه پیدا می کند. شخصی به اسم "تون تاب" در فواصل زمانی منظم هیزم و سایر مواد سوختی را در تون روشن می کرد تا آب داخل خزینه گرم بماند. دود و دم سوختن تون مستقیما به دودکش نمی رفت بلکه ابتدا از گربه روهای کف حمام می گذشت. گربه روها سوراخ های هواکش زیر کف گرم خانه هستند که دالان های مختلفی دارند. دود و آتش را به آنها راه می‌دادند تا پس از عبور از آنها از طریق دودکش خارج شود. گربه‌روها نقش رادیاتور را در فضای حمام داشتند و عبور دادن دود تون از گربه روها موجب گرم شدن کف حمام می شد. در بینه تعداد این گربه‌روها را کم می کردند تا هوا نیمه گرم شود.

حمام کوچک

حمام کوچک، حمامی با ورودی ساده است که با عبور از دالان به سربینه می رسد. فضایی سربینه حمام کوچک، قاعده‌ هشت و نیم هشت دارد و سکوهایی پیرامون آن دیده می شود. طاقی رسمی بندی بر فراز آن قرار دارد و تزیینات سقف و ازاره‌ی این فضا مشابه سربینه حمام بزرگ هستند. متاسفانه تصویری از این قسمت در دست نیست. اگر تصویری از این بخش دارید آن را برای ما ارسال کنید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شود. عکس را از اینجا آپلود کنید.

بام حمام | یکی از زیباترین بام های گنبدی شکل ایران

بام این حمام بخش شاهکار آن به شمار می رود و یکی از زیباترین بام های گنبدی شکل ایران است. تعدادی گنبد بر روی این بام قرار دارند که روی هر کدام از آنها شیشه‌های عدسی محدب تعبیه شده تا هم نور کافی را به قسمت‌ های مختلف حمام برسانند و هم مانعی برای دید به داخل آن باشند. قدیمی ها بر این باور بودند که چشم شیطان به داخل حمام نگاه می اندازد. نور داخلی فضاها توسط جام خانه یا گلجام و به طور مستقیم از سقف حمام تامین می شده است که امروزه نورهای مصنوعی نیز به کمک آنها آمده اند. این عناصر شیشه ای در سرتاسر فضای بام بنا قرار دارند و در تمام طول سال روشنایی حمام را تامین می کردند. تعداد شیشه‌ها در جام‌ها بر اساس محوطه‌ حمام در نظر گرفته شده اند و قطر جام‌ها و تعدادشان نیز بسته به گرما و سرمای فضای زیر آنها تعیین شده است. در بعضی فصول دما و رطوبت هوای سربینه با برداشتن گلجام‌های این نورگیر، تنظیم می شد.در قدیم بام حمام ها محلی برای خشک کردن لباس افراد و لُنگ و قطیفه (حوله ای بزرگ برای خشک کردن نیمه بالای بدن) بود و به همین منظور راه پله ای برای دسترسی به آن وجود داشت.