برم دلک در شیراز

 Ø§Ø·Ù„اعات تاریخی خود را بالاببرید آژانس هواپیمایی ایروناسیر با بیش از 15 سال سابقه درخشان Ùˆ خدمت رسانی در عرصه گردشگری توانسته است رتبه موثری در این زمینه کسب کند با ما همراه باشید تا یک تور کامل Ùˆ بی نظیر به این شهر زیبا داشته باشیم. اینباره میخواهیم یکی از مکان های دیدنی تاریخی این شهر را به شما معرفی کنیم به نام برم دلک شیراز محلی بسیار سرسبز Ùˆ دیدنی با آب Ùˆ هوایی بی نظیر Ú©Ù‡ همچنان اکسیژن  زیاد آن باعث تازه شدن روحتان Ù…ÛŒ شود. باما همراه باید تا در ادامه مطلب درباره این مکان دیدنی Ù…ÛŒ پردازیم.واژه برم barm Ú©Ù‡ صورت نوینی از واژه  warm  در زبان پهلوی است، به معنی استخر، چشمه یا تالاب است. البته معانی دیگری هم دارد. در فارس بیشتر به گودالی پر از آب Ù…ÛŒ‌گویند Ú©Ù‡ حاصل جوشیدن چشمه‌ای باشد، مانند همین برم دلک، یا دریاچه‌ای Ú©ÙˆÚ†Ú© Ú©Ù‡ از جمع شدن آب باران Ùˆ آب شدن برف باشد مانند برم شش پیر Ùˆ برم فیروز در شهرستان سپیدان فارس، یا بخشی از یک جوی آب Ú©Ù‡ پهن شده Ùˆ به صورت استخری درآمده باشد. واژه‌ای دیگر با معنی‌ای نزدیک به معنی برم Ú©Ù‡ آن هم در فارس به کار Ù…ÛŒ‌رود، قمپ ghomp یا غمپ یا گمپ است. مانند غمپ آتشکده فسا Ùˆ غمپ آتشکده فیروزآباد Ú©Ù‡ غمپ‌هایی هستند در کنار آتشکده‌های فسا Ùˆ فیروزآباد.واژه برم به صورت ترکیب هم در نام‌های برخی جاها در فارس به کار رفته است. مانند برم شور پایین Ùˆ بالا Ú©Ù‡ روستاهایی هستند پیرامون دریاچه ماهلو در خاور شیراز Ùˆ هفت برم Ú©Ù‡ منطقه‌ایست در نزدیکی دشت ارژن Ùˆ آن شامل هفت برم دائمی Ùˆ فصلی است. واژه برم در گفتار عامیانه مردم فارس در موارد بسیاری از جمله در اصطلاحات کشاورزی (ملک‌زاده 1380) Ùˆ مثل‌ها (ملک‌زاده 1383) به کار Ù…ÛŒ‌رود.
برم دلک به چه معنی است

با روشن بودن معنی واژه برم Ùˆ دل، معنی برم دلک  barm e delakØŒ Ú©Ù‡ دیگر نه  برمی  دارد نه دل انگیز است تقریبا روشن است. حرف کاف Ú©Ù‡ در آخر این نام دیده Ù…ÛŒ‌شود شاید کاف Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ یا دوست داشتنی باشد. در همه جای فارس Ùˆ به ویژه در دشت شیراز از این نوع کاف در دنباله نام روستاها فراوان دیده Ù…ÛŒ‌شود. مانند قندیلک، بابونک، کوشکک، پدنک، نیلگونک، پالونک، باغک، بیدک، چاهک، رزک، دشتک، پرگانک، زرغونک، رودک، دهک Ùˆ کفترک. سبب نامگذاری‌هایی Ú©Ù‡ مردم در مورد برم دلک Ù…ÛŒ‌گویند Ùˆ حتی در کتاب‌ها هم Ù…ÛŒ‌نویسند اغلب وجه اشتقاق‌های عامیانه است Ùˆ بر اساسی نیست.

برم دلک کجا و چگونه جایی است

برم دلک تفرجگاهی است در یازده کیلومتری خاور شیراز در دامنه کوه بمو bamu. برم دلک چشمه‌ای است Ú©Ù‡ از ریشه کوه Ù…ÛŒ‌جوشد Ùˆ برکه بزرگی را تشکیل Ù…ÛŒ‌دهد. روی صخره‌های مشرف به این چشمه سه اثر تاریخی از دوران ساسانیان قرار دارد.  این موضوع به اهمیت برم دلک Ùˆ دل نگرانی ایران دوستان افزوده است. سرریز آب این برکه از طریق جویی به روستاهای پایین دست Ù…ÛŒ‌رسد Ùˆ به کار کشاورزی Ù…ÛŒ‌آید.در سال‌های دور کوه برم دلک، چشمه Ùˆ تالاب برم دلک، چمن‌زارها، درختستان‌ها Ùˆ نیزارهای برم دلک Ùˆ آثار تاریخی برم دلک Ùˆ آب Ùˆ هوای مطبوع آن فرح انگیز بود. از این رو برم دلک از دیرباز یکی از مکان‌های تفریحی مردم شیراز به حساب Ù…ÛŒ‌آمد. این وضع ادامه داشت تا در دو سه دهه گذشته دگرگونی‌هایی باعث شد تا چشمه برم دلک کاملاً خشک شود. این دگرگونی‌ها عبارتند از:

1- برداشت بیش از اندازه از سفره‌های آب زیرزمینی پیرامون چشمه از طریق چاه‌های فراوان مجاز Ùˆ غیرمجاز.

2- احداث باغ دشت یا باغ شهر روی کوه و بالادست چشمه.

3- احداث معدن استخراج سنگ روی کوهی که منبع تأمین آب چشمه بوده است.

4- خشکسالی‌های Ù¾ÛŒ در Ù¾ÛŒ.

خشک شدن چشمه برم دلک، خشک شدن جوی‌های منشعب از آن Ùˆ نیزارها Ùˆ چمن‌زارها Ùˆ درختستان‌های اطراف آن را به دنبال داشت. در Ù¾ÛŒ این خشک شدن، کشاورزان با بیل مکانیکی به دنبال گودتر کردن برم Ùˆ لایروبی بی‌فایده جوی‌ها Ùˆ به هم ریختن محوطه Ùˆ زیر Ùˆ رو کردن راه‌های رسیدن به چشمه Ùˆ حتی سنگبرداری در ریشه کوه برآمدند Ùˆ منظر طبیعی Ùˆ زیبای برم دلک را به طور Ú©Ù„ÛŒ نابود کردند. با خشک شدن برم امکان دستیابی افراد ناآگاه به نقش برجسته‌های برم دلک آسان شد Ùˆ هر کس با قلم Ùˆ Ú†Ú©Ø´ به دنبال کندن نام خود روی این آثار تاریخی بی دفاع افتاد Ùˆ صدمات فراوانی به آن وارد کرد. البته پیش از این ماجراها کسانی زمین‌های پیرامون برم را هم تصاحب کرده Ùˆ در آن کارگاه Ùˆ کارخانه احداث کرده Ùˆ چاه کنده بودند. این تأسیسات هر چند مخروبه اما همچنان پا بر جاست. به سبب نزدیکی برم دلک به شهر شیراز Ú©Ù‡ حالا دیگر فقط 4 کیلومتر از خاوری‌ترین میدان شهر فاصله دارد، جای مناسبی برای تخلیه آشغال Ùˆ آوار ساختمانی شده Ùˆ امروز به جرات Ù…ÛŒ‌توان نام آنجا را آشغالدانی برم دلک نامید. آثار تاریخی دوران ساسانیان Ùˆ تابلو سازمان محترم میراث فرهنگی هم در مرکز این زباله‌دانی قرار دارد.آثار تاریخی برم دلک چیست

در بالای تالاب برم دلک سه نقش برجسته نزدیک به هم اما جدا از یکدیگر روی کوه کنده شده است. این نقش‌ها همگی مربوط به دوران ساسانیان است. ارتفاع تقریبی این نقش‌ها از سطح زمین حدود 6 متر است. هنگامی Ú©Ù‡ رو به کوه Ùˆ رو به روی نقش‌ها بایستیم سه قاب یا تاقچه Ù…ÛŒ‌بینیم Ú©Ù‡ از راست به Ú†Ù¾ در قاب اولی Ùˆ دومی هر یک تصویر یک مرد Ùˆ در قاب سوم تصویر یک مرد Ùˆ یک زن تراشیده شده است. در این قاب مرد Ú¯Ù„ÛŒ را در دست راستش گرفته Ùˆ به زن Ù…ÛŒ‌دهد. زن یک دستش را دراز کرده تا Ú¯Ù„ را بگیرد Ùˆ دست دیگرش را Ú©Ù‡ در آستین پنهان است پیش دهانش گرفته است. یک متن به خط Ùˆ زبان پهلوی زیر بازوی زن کنده شده ولی آنچنان تخریب شده Ú©Ù‡ دیگر خوانا نیست. شناخت افراد نشان داده شده در این نقش برجسته همیشه مورد بحث پژوهشگران بوده است. این چهار تن همگی سرهاشان با چهار تاج یا کلاه متفاوت پوشیده است. مرد شماره یک کلاهی پارچه‌ای یا نمدی به سر دارد Ú©Ù‡ بالای آن تیغه‌ای است. مرد شماره دو تاجی بزرگ Ùˆ کروی بر سر دارد. مرد شماره سه کلاه یا تاجی نسبتا بزرگ Ú©Ù‡ بخش پیشین آن مقداری پیش آمده بر سر دارد. Ùˆ زن Ú©Ù‡ شخص شماره چهار است موهای بافته شده خود با نیم تاجی در بالا Ùˆ نوارهای Ùˆ رشته‌های پارچه‌ای Ú©Ù‡ در پشت سر گره خورده Ùˆ دنباله آن افشان است در پایین پوشانده است. نقش‌ها در قاب‌های تقریبا قائم قرار دارند Ùˆ مقیاس نقش‌های کنده‌کاری شده تقریبا یک به یک است. یعنی قد Ùˆ قامت نقش‌ها به اندازه بلندی انسان معمولی است. بردار خروجی Ùˆ عمود بر صفحه نقش‌ها تقریبا به سمت خاور است. از آنجا Ú©Ù‡ سنگتراش ناچار بوده نقش‌ها را بالای استخر Ùˆ چشمه موجود بتراشد Ùˆ در آنجا کوه لایه لایه Ùˆ سخت خرد شده بوده، قاب نقش‌ها دستخوش بی‌نظمی‌هایی به شرح زیر شده است:

1- مقیاس انسان‌های چهارگانه یکسان نیست. مرد شماره یک از همه کوچکتر Ùˆ مرد شماره 2 از همه بزرگتر تراشیده شده است.

2- تراز پایین صفحه‌های سه‌گانه یا به اصطلاح تاقچه‌ها یکی نیست.  تاقچه دست Ú†Ù¾ از همه پایین‌تر Ùˆ تاقچه میانی از همه بالاتر است. بالای تاقچه‌ها هم به همین وضع است.

3- قاب‌ها یا تاقچه‌ها کمتر یک چهار پهلوی راست گوشه با پهلوهای دقیق افقی Ùˆ قائم است.

4- مرد شماره یک یا دست راست با مرد رو به روی خود یعنی مرد شماره 2 در یک قاب قرار داده نشده است. به عبارت دیگر به نظر Ù…ÛŒ‌رسد هدف سنگتراش گذاشتن شخص اول Ùˆ دوم در دو قاب جداگانه نبوده است بلکه این شکاف کوه بوده Ú©Ù‡ او را مجبور به چنین کاری کرده زیرا این دو شخص رو به روی هم ایستاده Ùˆ دست به سوی هم دراز کرده Ùˆ با هم در گفت Ùˆ شنود هستند. البته بی‌نظمی‌های دیگری هم دیده Ù…ÛŒ‌شود Ú©Ù‡ شاید دو هزار سال پیش معمول بوده است. ابعاد تقریبی قاب‌ها به شرح زیر است:

1- قاب اول از دست راست به پهنای 90 و بلندی 200 سانتی متر،

2- قاب دوم به فاصله 130 سانتی متر از قاب اول و به پهنای 120 و بلندی 250 سانتی متر،

3- قاب سوم به فاصله 220 سانتی متر از قاب میانی و به پهنای 270 و بلندی 200 در یک پهلو و 220 سانتی متر در پهلوی دیگر.

با خشک شدن تالاب برم دلک دسترسی به این آثار آسان شده Ùˆ تخریب آن‌ها سرعت گرفته است. به ویژه این Ú©Ù‡ هیچ نگهبانی یا حصاری از آن‌ها محافظت نمی‌کند.

 Ù…ورخان Ùˆ پژوهشگران در باره برم دلک Ú†Ù‡ گفته‌اند

نویسنده کتاب آثار عجم، محمد نصیر فرصت شیرازی (فرصت شیرازی، 1354 هجری قمری) روز 22 مهر سال 1268 هجری خورشیدی از آثار تاریخی تخت ابونصر Ùˆ در ادامه آن از برم دلک در خاور شیراز بازدید کرد Ùˆ حاصل بازدید خود را Ú©Ù‡ دو تابلو نقاشی از آثار تاریخی Ùˆ شرح چشمه برم دلک همراه با توضیحاتی در باره نقش برجسته‌های برم دلک است در کتاب آثار عجم به ثبت رساند Ùˆ از خود به یادگار گذاشت. به نظر Ù…ÛŒ‌رسد آنچه او نوشته نخستین گزارش ایرانی باشد Ú©Ù‡ از برم دلک در اختیار داریم. از این رو آن گزارش را به طور کامل در اینجا Ù…ÛŒ‌آوریم.دیگر از جمله آثار قدیمه فارس برم  دلک است Ùˆ این یکی از جمله جاهایی است Ú©Ù‡ مامورم به برداشتن نقشه آن. از شهر شیراز تا این مکان تقریباً دو فرسنگ است Ùˆ آن در سمت شرقی شیراز واقع شده Ùˆ راهش از قصر ابونصر است Ú©Ù‡ مذکور شد Ùˆ این مکان در پایه کوهی است Ú©Ù‡ آب Ùˆ اشجار در دامنه آن کوه بسیار است Ùˆ در آنجا نیزاریست بیشه مانند. اهالی آنجا Ù…ÛŒ‌گفتند بسا Ú©Ù‡ گراز در آن نیزار دیده Ù…ÛŒ‌شود Ùˆ در آن حوالی درخت‌های بید بسیار قوی سایه افکن نیز بسیار است. خیلی خوش آب Ùˆ هواست Ùˆ در آن نزدیکی بقعه بسیار Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ است Ùˆ در آن بقعه قبری است Ùˆ آن را امام‌زاده ابراهیم Ù…ÛŒ‌خوانند. بالجمله محاذی آن اشجار Ùˆ بیشه‌زار در آن کوه چند دره وسیع است Ùˆ در یکی از آن درّه‌ها تصویر چهار آدم را بر سنگ نقش نموده‌اند Ùˆ آن صور اگر Ú†Ù‡ از دور پیدا Ùˆ نمایان است ولی چون تا دامنه کوه آب گرفته Ùˆ رفتن سواره Ùˆ پیاده با پا افزار به نزدیک آن صورت‌ها بسی دشوار Ù…ÛŒ‌بود با پای برهنه در آن آب داخل گشتم آن گاه به وسیله اثناء  Ùˆ رخنه‌های کوه از دامنه بالا رفتم تا دقایق آن صور را درست ملاحظه کنم.تفصیل آن صورت‌ها از این قرار است:  سه طاقچه مانند در آنجاست Ú©Ù‡ آنها را مسطح نموده‌اند در دو طاقچه هر کدام یک صورتست رو به روی یکدیگر Ú©Ù‡ با دست راست به یکدیگر اشاره Ù…ÛŒ‌کنند در دست شخص اوّل حربه‌ایست کتاره  مانند با غلاف Ú©Ù‡ قبضه آن را گرفته است Ùˆ در دست Ú†Ù¾ شخص دوم حربه‌ایست چون خنجر Ùˆ کلاهی مکلل به جواهر Ú©Ù‡ پری بر آن نصب است بر سر دارد Ùˆ کمربندی مرصع بر کمر بسته است. امّا در طاقچه سیم دو نفر است نیز رو به روی یکدیگر شخص سیم Ú¯Ù„ÛŒ به شخص چهارم تعارف Ù…ÛŒ‌نماید Ùˆ شخص چهارم Ú©Ù‡ ریش ندارد دو دستی Ú¯Ù„ را Ù…ÛŒ‌خواهد بگیرد Ùˆ در دست Ú†Ù¾ شخصی Ú©Ù‡ Ú¯Ù„ دارد نیز کتاره‌ایست Ùˆ کلاه Ùˆ کمر شخص چهارم نیز مرصع به جواهر است. Ùˆ کفش‌های آن‌ها همه مانند ارسی‌های تکمه‌دار  این زمانست Ùˆ شخص دوم Ú©Ù‡ خنجر به کف گرفته گریبان لباسش مانند لباس‌های لب برگردان این عصر است. همانا Ú©Ù‡ این وضع لباس Ùˆ کفش Ùˆ کمر Ùˆ غیر ذلک Ú©Ù‡ این زمان رواجی دارد اقتباس از این قبیل صورت‌ها Ùˆ آثاری است Ú©Ù‡ از قدیم باقیست. بسیاری از صنایع در این ازمنه هست Ú©Ù‡ منشأ آن را در تخت جمشید Ùˆ جاهای دیگر فقیر دیده‌ام Ú©Ù‡ ذکر آن بعد از این در این کتاب خواهد آمد.امّا تفصیل ارتفاع طاقچه‌های مذکوره از زمین Ùˆ صورت‌های آن:  ارتفاع از زمین تا پای آن صورت‌ها تقریباً چهار ذرع Ù…ÛŒ‌شود Ùˆ بلندی قامت صورت اول دو ذرع الّا یکچار یک است. صورت دوّم دو ذرع Ùˆ یکچار یک Ùˆ صورت سیم دو ذرع Ùˆ صورت چهارم نیز دو ذرع الّا یکچار یک. Ùˆ در نزدیکی این مکان آبادی چندانی نیست مگر گاهی بعضی از صحرانشینان در آنجا سکنی دارند Ùˆ زراعت Ù…ÛŒ‌نمایند Ùˆ اهالی آن سرزمین آن نقش‌ها را نقش رستم Ù…ÛŒ‌نامند Ùˆ این رسم اهل دهات Ùˆ مردمان صحرائیست Ú©Ù‡ هر کجا صورتی بر سنگ از آثار قدیمه بینند نامی از خود اختراع کرده استعمال Ù…ÛŒ‌نمایند. Ùˆ آنچه به نظر فقیر رسید از قراین Ú©Ù‡ صورت‌های سلاطین عجم را در بعض از نقش‌های یروپ  دیده‌ام Ùˆ سکه آن‌ها را ملاحظه نموده‌ام Ù…ÛŒ‌شاید Ú©Ù‡ صورت دوّم از آن صور گشتاسب باشد الله اعلم.بالجمله نقشه قطعه‌ای از آن کوه Ùˆ اشجار Ùˆ آن صور را برداشتم به نمره  Ùˆ در حاشیه آن ورقه نیز نقشه آن چهار صورت را بزرگتر از جهت وضوح ضم نمودم Ùˆ در جنب آن صور عدد یک Ùˆ دو Ùˆ سه Ùˆ چهار به خط هندسه نهادم.

حاشیه‌نویسی‌های فرصت شیرازی

1- برم بر وزن نرم به معنی آبگیر و تالاب است و به معنی سبزه و مرغزار نیز آمده. هر دو معنی مناسب آنجاست.

2- اثناء الفتح جمع ثنی بالکسر است Ùˆ ثنی یک تاه از تاه‌هاست Ùˆ به معنی نور Ùˆ در نامه Ùˆ غیر آن Ùˆ به معنی میان آمده ایضا.

3- کتاره بشد تاء قرشت Ùˆ تخفیف هر دو درست است Ùˆ آن حربه‌ای مانند شمشیر راست است Ú©Ù‡ در هندوستان متداولست. Ùˆ این لفظ را در ایران غداره گویند یعنی کاف را بدل به غین Ùˆ تا را بدل به دال نموده‌اند Ùˆ کتاله یعنی به جای را لام استعمال کردن نیز صحیح است.

4- مکلل به ضم اوّل و فتح کاف و شد ّلام اول به صیغه مفعول یعنی درخشان.

5- تکمه به ضم اول گوی گریبان است و معروفست. اینکه به جای تا دال استعمال کنند غلط است.

6- یروپ به ضم یاء حطی Ùˆ واو Ùˆ باء سه نقطه راء قرشت Ùˆ واو Ùˆ پاء سه نقطه هر دو ساکن لفظ انگریزی است به معنی فرنگستان Ù…ÛŒ‌باشد Ùˆ صورت رقم آن در خط انگریزی به این طور است:  EUROPE.

7- گشتاسب و گشاسب و گشسب همه در استعمال صحیح است و آن پادشاهی بوده پسر لهراسب. گویند دین زردشت را اختیار نموده بوده.

فرصت در جایی دیگر از کتاب آثار عجم Ù…ÛŒ‌نویسد:  «ØµÙˆØ±Øª‌هایی Ú©Ù‡ در برم دلک است، Ùˆ تفصیلش در اوّل کتاب مسطور گردید، به نمره 2ØŒ Ùˆ گفتیم مکانی است قریب به شیراز، یکی از سیاحان انگریز در مسافرت نامه خود نوشته Ú©Ù‡ آن Ú©Ù‡ ریش ندارد زن است، لباس مردانه پوشیده Ùˆ گوید معلوم ما نیست Ú©Ù‡ شبیه Ú©Ù‡ باشد.حاج میرزا حسن حسینی فسایی (حسینی فسایی، 1314 هجری قمری) صاحب فارسنامه ناصری در این کتاب در ذکر برم دلک Ù…ÛŒ‌نویسد:  دو فرسخ مشرقی شیراز در سینه کوهی چهار صورت بر سنگ نقش کرده‌اند. دو صورت در طاقچه‌ای، دو صورت دیگر هم در طاقچه‌ای دیگر Ùˆ در دامنه این کوه نیزار Ùˆ چشمه آب Ùˆ چندین درخت بید است Ùˆ تمثال آن چهار صورت در برگ آینده این کتاب نوشته شود.