شهر زیبای نیشابور با قدمت چندین ساله بسیار زیبا Ùˆ دارای مکان های معرو٠، دیدنی Ùˆ تاریخی میباشد با ایرونا سیر همراه باشید تا به این شهر زیبا Ø³ÙØ± کنید.
شیوهٔ نگارش
Ù†Ùیْشابور، نام رسمی Ùˆ معاصر این شهر Ùˆ شهرستان پیوسته به آن استکه در نام دامنهٔ وبگاههای Ø´Ù‡Ø±Ø¯Ø§Ø±ÛŒÙØ±Ù…انداریو دانشگاه نیشابورنیز ثبت شدهاست. این نام، همچنین بر پایهٔ شیوهنامهٔ آوانگاری Ú©Ù„ÛŒ نامهای جغراÙیایی ایران سازمان نقشهبرداری کشور؛ به گونهٔ آوانگار٠و نویسهنگار٠NeyshÄbÅ«r ثبت شده؛ از این روی، گونهٔ نوشتاری٠درست این واژه در زبان انگلیسی است؛ اما نْیْشاپÙور [] گونهٔ رایج خوانش نام این دیار، در متون انگلیسیزبان است. منابع انگلیسیزبان (به عنوان زبان بینالمللی) به نوشتار واژهٔ نیشابور به گونهٔ نْیْشاپÙور ()-یعنی با ØÙظ همخوان (ØØ±Ù بیصدای) «Ù¾» (P)Ø› به گونه پارسی این واژه- گرایش ÛŒØ§ÙØªÙ‡Ø§Ù†Ø¯. به هر روی؛ در دانشنامههای پرکاربرد انگلیسیزبان همچون بریتانیکا، امریکانا Ùˆ ایرانیکا، گونهٔ نوشتاری انگلیسیشدهٔ نیز Ù¾Ø°ÛŒØ±ÙØªÙ‡ شدهاستهمچنین نشابور]ØŒ گونهٔ دگرگون Ùˆ کوتاه شدهٔ نام نیشابور است Ú©Ù‡ در Ú¯ÙØªÚ¯ÙˆÙ‡Ø§ÛŒ روزمرهٔ مردم، متون ÙØ§Ø±Ø³ÛŒ قدیم Ùˆ همچنین نبشتههای ادبی Ùˆ شعر کاربرد ÛŒØ§ÙØªÙ‡Ø§Ø³Øª. یاقوت ØÙ…ÙˆÛŒ (قرن Ù‡ÙØªÙ… هجری) یادآور شدهاست Ú©Ù‡ مردم، این شهر را نَشاوÙور Ù…ÛŒÙ†Ø§Ù…Ù†Ø¯ÙØ±ÛŒØ¯ÙˆÙ† گرایلی، تاریخنگار معاصر، به نقل از زینتالمجالس مجدالدین Ù…ØÙ…د ØØ³ÛŒÙ†ÛŒØŒ گونههای دیگری از این نام، همچون نشاور، نشابور را ثبت کردهاستدر متون ادبی کهن ÙØ§Ø±Ø³ÛŒØŒ کاربرد گونهٔ نشابور، بسیار رایج است. چنانکه در ØÚ©Ø§ÛŒØªÙ‡Ø§ÛŒ کتاب اسرارالتوØÛŒØ¯ میخوانیم: «Ø´ÛŒØ® ما، به نشابور بود.نامهای پرشمار -Ú©Ù‡ در جای جای اسناد Ùˆ متون تاریخی به آنها اشاره شده-ØŒ دستاورد ØØ¶ÙˆØ± پایدار Ùˆ هموارهٔ نیشابور در گذر دورانهاستبرخی از اینها نام رایج شهر بوده Ùˆ شماری دیگر عنوانها Ùˆ لقبهایی است Ú©Ù‡ از سوی اهالی دانش، ÙØ±Ù‡Ù†Ú¯ Ùˆ سیاست؛ به سبب رویدادها یا ویژگیهایی به این دیار داده شدهاست. رئونت، ابرشهر، نیشاپور Ùˆ شادیاخ (Ùˆ مشتقات آنها) نامهایی است Ú©Ù‡ این بوم، در دوره یا دورانهایی از تاریخ به آنها شناخته میشده؛ دهلیز مشرق Ùˆ مغرب، دارالعلم، کلانشهر مشرقزمین، چشم خراسان، دارالملک، دارالاماره، امالبلاد، شادجهان، ایرانشهر، جهانشهر، خزانه مشرق Ùˆ معدن ÙØ¶Ù„ا Ùˆ منبع علما Ùˆ … نامهای دیگری است Ú©Ù‡ در توصی٠ویژگیهایی از این شهر، در منابع مختل٠ثبت گردیدهاست.
پیشینه
دوران اساطیری
سرآغاز Ùˆ پیدایش نیشابور، همچون بسیاری از شهرهای تاریخی Ùˆ دیرپای جهان، در هالهای از اسطوره Ùˆ Ø§ÙØ³Ø§Ù†Ù‡ در پیچیدهو در نگاهی Ú©Ù„ÛŒ به منابع، سیمای نیشابور به عنوان یک بوم Ùˆ شهر اساطیری Ùˆ در اندازهٔ یکی از مراکز مهم این دوران توصی٠میشود
آغاز Ø¢ÙØ±ÛŒÙ†Ø´
رَئÙوَنْت (به پارسی میانه: رÙیوَنْد) کهنترین نام در اطلاق به ØÙˆØ²Ù‡Ù” جغراÙیایی ناØÛŒÙ‡Ù” نیشابور است Ú©Ù‡ در نسک ایرانی Ø§ÙŽÙˆÙØ³ØªØ§ از آن، سخن Ø±ÙØªÙ‡Ø§Ø³Øª.[] بر پایهٔ روایت ایرانی آغاز Ø¢ÙØ±ÛŒÙ†Ø´ در نسک بندهش از کوه ریوند (در ناØÛŒÙ‡Ù” نیشابور خراسان) در شمار Û²Û²Û´Û´ کوهی نام برده شده Ú©Ù‡ از البرز ÙØ±Ø§Ø² رستندهمچنین در جایی دیگر از همین نسک، در جریان ماجرای نبرد اهریمن با آب؛ به پیدایی دریاچهای به نام سووَر (سوبر یا سوگر) اشاره شده Ú©Ù‡ در ابرشهر بوم (=ناØÛŒÙ‡Ù” نیشابور) بر سر کوه توس جای داردو چنانکه در گزارش رویدادهای دورانهای بعد آمدهاست: آذربرزینمهر در نزدیکی دریاچهٔ سوور Ùˆ بر روی کوه ریوند قرار داشتهاست.Ùˆ ابوعبدالله ØØ§Ú©Ù…Ø› انوش پسر شیث پسر آدم را نخستین شخصیتی معرÙÛŒ نموده Ú©Ù‡ کهندژ نیشابور را بر سنگی بزرگ، سÙید، مدوّر Ùˆ املس (نرم Ùˆ هموار) بنا گذاشت چنانکه مردمان آن روزگار، این بنا را دژ سنگی (قلعهٔ ØØ¬Ø±ÛŒÙ‡) میخواندند
پیشدادیان
پیشدادیها نخستین ÙØ±Ù…انروایان ایرانزمین، در دوران اساطیری؛ هوشنگ، تهمورث، جم، ÙØ±ÛŒØ¯ÙˆÙ† Ùˆ منوچهر سرشناسترین آنهایند Ú©Ù‡ قهرمانانی همچون آرش، گرشاسب Ùˆ رستم؛ Ùˆ دشمنانی همچون Ø§ÙØ±Ø§Ø³ÛŒØ§Ø¨ Ùˆ Ø¶ØØ§Ú© دارند. بر پایه نوشتار تاریخ Ø§Ù„ØØ§Ú©Ù…ØŒ در این دروان؛ شخصیتهایی همچون ذوالایکه، Ø§ÙØ±Ø§Ø³ÛŒØ§Ø¨ Ø³Ø§ØØ± Ùˆ ایرج پسر ÙØ±ÛŒØ¯ÙˆÙ†Ø¨Ø± دژ-قلعه نیشابور دست ÛŒØ§ÙØªÙ‡ØŒ آن را بازسازی نموده Ùˆ بر گستره Ùˆ آبادانی آن Ø§ÙØ²ÙˆØ¯Ù‡Ø§Ù†Ø¯Ø› اما در دوران منوچهر بود Ú©Ù‡ بر پیرامون کهندژ، خندقی ØÙر نمودند Ùˆ آتشکدهای برپای داشتند؛ چنانکه پس از آن، گروش مردمان Ùˆ آبادانی آن، Ø±ÙˆØ²Ø§ÙØ²ÙˆÙ† گردیداما ØÙ…دالله مستوÙÛŒ بنیانگذار نیشابور را تهمورث دیوبند معرÙÛŒ کردهاستو بر پایه روایتی ایرانی؛ در روزگار تهمورث بوده Ú©Ù‡ آتشدان پشت گاو اساطیری سریشوگ، به دریا Ø§ÙØªØ§Ø¯ Ùˆ سه آتش ÙØ±ÙˆØ²Ø§Ù† در Ú˜Ø±ÙØ§ÛŒ دریا درخشان ماندند Ùˆ آن سه آتش نوپدید: گشنسب، ÙØ±Ù†Ø¨Øº Ùˆ برزینمهر بودند.
دوران پیشاتاریخی
ÛŒØ§ÙØªÙ‡Ù‡Ø§ÛŒ کاوشهای باستانشناسی ناØÛŒÙ‡Ù” نیشابور Ú©Ù‡ تا امروز به سرانجامی رسیدهاند؛ نشانگر پیدایی آثار دورههای گوناگون پیشاتاریخی Ùˆ تاریخی، از نوسنگی Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ تا ساسانی، در این ناØÛŒÙ‡ است. Ù…ØÙˆØ·Ù‡Ù” پیشاتاریخی تپهٔ برج: با نظر به آثار قابل مشاهده در این Ù…ØÙˆØ·Ù‡ØŒ Ù…ØØ¯ÙˆØ¯Ù‡Ø§ÛŒ در ØØ¯ÙˆØ¯ شانزده هکتار را در بر میگیرد در شانزده کیلومتری جنوب شرقی شهر کنونی واقع شدهاستپیشینه این Ù…ØÙˆØ·Ù‡ با قدمت ØØ¯ÙˆØ¯ ÛµÛµÛ°Û° پیش از میلاد به دوره نوسنگی جدید بازمیگرددیکی از ÛŒØ§ÙØªÙ‡Ù‡Ø§ÛŒ برجستهٔ این Ù…ØÙˆØ·Ù‡ØŒ اسکلت زنی ØØ¯ÙˆØ¯ Û´Ûµ ساله همراه با یک قطعه Ùیروزهٔ سوراخشده در نزدیکی کمر است؛ آزمایش C14 روی استخوان ساق پای اسکلت، گاهنگاری مطلق Û´Û³Û¶Û° پیش از میلاد را نشان میدهد.Ù…ØÙˆØ·Ù‡Ù¾ÛŒØ´Ø§ØªØ§Ø±ÛŒØ®ÛŒ شهرک Ùیروزه: قدمت این Ù…ØÙˆØ·Ù‡ به دورهٔ برنز جدید (اواخر هزاره سوم Ùˆ اوایل هزاره دوم پیش از میلاد) میرسددر شمال غربی شهر کنونی Ùˆ در پهنهٔ شرقی رودخانه ÙØ§Ø±ÙˆØ¨ رومان قرار دارداز ÛŒØ§ÙØªÙ‡Ù‡Ø§ÛŒ برجسته این Ù…ØÙˆØ·Ù‡ میتوان به دو کورهٔ پخت Ø³ÙØ§Ù„ (Ú©Ù‡ ÙØ¶Ø§Ù‡Ø§ÛŒ دستکند درون زمین آنها برجای مانده) اشاره نمودمØÙˆØ·Ù‡ پیشاتاریخی تپهٔ بلوچ: Ú©Ù‡ قدمت آن به دوره نوسنگی (ØØ¯ÙˆØ¯ ÛµÛµÛ°Û° تا Û¶Û°Û°Û° سال پیش از میلادمیرسددر Û²Û° کیلومتری شمال غربی شهر نیشابور Ùˆ در شرق باغ نشاط تقیآباد از توابع شهرستان Ùیروزه امروزین، واقع شدهاستنهشتههای باستانی این دوره، گاهنگاری چند دوره با Ùواصل زمانی از جمله دوره مس، سنگ Ùˆ آهن را در کنار هم نمودار میسازدویژگی برجسته این Ù…ØÙˆØ·Ù‡ پیشاتاریخی؛ ÙØ±Ø§ÙˆØ§Ù†ÛŒ دستینهها Ùˆ ابزارهای سنگی است Ú©Ù‡ با شماری از اشیاء Ùˆ ابزارهای برنزی Ùˆ Ú¯Ù„ پخته Ùˆ همچنین سازههای گودالی پخت نان Ùˆ کوره همراه شدهاست.Ø§ÙØ²ÙˆÙ† بر Ù…ØÙˆØ·Ù‡Ù‡Ø§ÛŒ پیشاتاریخی یادشده؛ در جایهای دیگری از ناØÛŒÙ‡Ù” نیشابور همچون کریمآباد، جنوب غربی شهر Ùˆ ÛŒÙˆØ³ÙØ¢Ø¨Ø§Ø¯ آثاری متعلق به عصر Ù…ÙØ±Øº Ùˆ عصر آهن نیز کاوش شده؛ Ùˆ Ú¯ÙØªÙ†ÛŒ است Ú©Ù‡ کاوشهای باستانشناسی ناØÛŒÙ‡Ù” نیشابور، هنوز به سرانجام بایستهٔ خود نرسیده Ùˆ عرصههای کاویده نشدهٔ بسیاری در پیش روی باستانشناسان است.
دوران تاریخی
هخامنشیان
رَئÙوَنْت کهنترین نام جغراÙیایی در اطلاق به ناØÛŒÙ‡Ù” نیشابور Ú©Ù‡ در Ø§ÙŽÙˆÙØ³ØªØ§ -کهنتری نبشتار ایرانی- از آن، یاد شدهنام کوهی است Ú©Ù‡ آتشکده نامدار آذر Ø¨ÙØ±Ø²ÛŒÙ†Ù…Ùهر بر آن، جای داشتهمری بویس بر این باور است Ú©Ù‡ آذران Ø¨ÙØ±Ø²ÛŒÙ†Ù…Ùهر، ÙØ±Ù†Ø¨Øº Ùˆ گشنسپ، اگر نه پیشتر Ùˆ در دوران هخامنشی، دستکم بایستی در اوایل دوران پارتیان نشانده شده باشندهمچنین ریچارد ÙØ±Ø§ÛŒ نام ابرشهر (نام پیشین نیشابوررا Ø±ÛŒØ´Ù‡Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ از نامی کهن، به Ù…Ùهوم شهر بالای هخامنشیان یا شهربانی بالای سلوکیان دانستهاست. ÛŒØ§ÙØªÙ‡Ù‡Ø§ÛŒ باستانشناسی در Ù…ØÙˆØ·Ù‡ تاریخی سهتپه در جنوب دشت نیشابور، نیز بیانگر ØÛŒØ§Øª تاریخی این ناØÛŒÙ‡ در دوران هخامنشی Ùˆ اندکی پیش از آن Ùˆ ارتباط نیشابور با همدان (Ùلات ایران) Ùˆ ترکمنستان (آسیای مرکزی) است.
اشکانیان
ابرشهر؛ نام پیشین نیشابور. به معنی شهر آپارناک (Aparnak یا Aparnoie یونانی؛ شهر اپارنی یا اپرنی) برجستهترین قبیله از سه قبیله داهه (Dahae) Ú©Ù‡ دولت پارتیان (اشکانیان) را بنیان گذاشتندیادکرد این شهر در نسک بندهش Ú©Ù‡ ابرنکشهر نیز خوانده شدهاز شناختهشدگی Ùˆ رونق ابرشهر در سرزمین پارت، نشان میدهدو چنین به نظر میرسد Ø¨ÙØ±Ø²ÛŒÙ†Ù…هر -یکی از سه آتش مقدس کیش زرتشتی- Ú©Ù‡ آتش خاص پارتیان بود Ùˆ اشکانیان، خود را وق٠این آتش مقدس نموده بودند Ùˆ زائران بیشماری را در سرتاسر دورهٔ پارتی به زیارت آذر برزینمهر در این ناØÛŒÙ‡ØŒ سوق میدادندهمچنین؛ نام ابرشهر بر روی سکهای از دوران ÙØ±Ù‡Ø§Ø¯ دوم اشکانی (ØÚ©ÙˆÙ…ت: Û±Û³Û¸–Û±Û²Û¸ پیش از میلاد) نقش بستهاستکه ØÛŒØ§Øª تاریخی این ناØÛŒÙ‡ را به عنوان Ù…ØÙ„ استقرار ضرابخانه در این دوران، مستند مینماید. Ùˆ مارکوارت در اشاره به پیشینهٔ نام کنارنگ در اطلاق به ÙØ±Ù…انروای ابرشهر، چنین برداشت نموده Ú©Ù‡ این ÙØ±Ù…انروایی موروثی، به پیش از دوران ساسانیان (= پارتیان) بر میگردد Ú©Ù‡ سرانجام؛ داوخواهانه، ØÚ©ÙˆÙ…ت اردشیر ساسانی را پذیرا شده بودند.
ساسانیان
از نیشابور یا ابرشهر (= نام پیشین آندر شماری از نبشتههای کهن همپیوند با دوران ساسانی یاد شدهاست، از این جملهاند:کتیبه شاپور یکم بر کعبه زرتشت: در این سنگنبشته Ú©Ù‡ قدمت آن یه ØØ¯ÙˆØ¯ سال Û²Û¶Û² میلادی میرسد؛ نام ابرشهر، به گونهٔ تمام٠اپارخشتر (= نیشابور Ùˆ توابع آن) در جرگهٔ Û²Û¹ امارت Ùˆ ایالت ایران دورهٔ شاپور یکم ساسانی یادشدهاست.سکههای ساسانی: ابرشهر در کنار شهرهای خراسانی مرو، بلخ، هرات Ùˆ Ø§ØØªÙ…الاً توس، خلم Ùˆ سمرقند ضرابخانههای ساسانی بودهو نام این شهر بر سکههای پیروز، قباد، بهرام چوبین Ùˆ خسرو اول نقش بستهاست.متن ارمنی شهرستانهای ایرانشر: در این متن Ú©Ù‡ نوشتهٔ موسی خورنی (تولد بین سالهای Û´Û°Ûµ تا Û´Û±Û°Ù…) است؛ از ابرشهر به عنوان یکی از Û²Û¶ استان٠کوست خراسان -از کوستهای چهارگانهٔ ایران- نام برده شدهاست.متن پهلَوی شهرستانهای ایرانشهر: این متن پارسی میانه Ú©Ù‡ در اواخر دوره ساسانی نگاشته شده؛ نیشابور را در شمار شهرستانهای کوست٠خراسان ایرانشهر Ùˆ شاپور پسر اردشیر را بنیانگذار این شهرستان، معرÙÛŒ نمودهاست. سیاست Ùˆ ØÚ©ÙˆÙ…ت: قدیمترین رویداد ثبتشدهٔ این ناØÛŒÙ‡ در دوران ساسانی؛ به نقل از تاریخ طبری، مرتبط با اردشیر بابکان (ØÚ©ÙˆÙ…ت: Û²Û²Û¶ تا Û²Û´Û± میلادی) است چنین Ú©Ù‡ او پس از بهدست آوردن قدرت، شهرها Ùˆ مناطق مختل٠ایران از جمله ابرشهر را ØªØØª سلطهٔ خویش درآورد. بنا به نوشتهٔ تاریخ Ø§Ù„ØØ§Ú©Ù…ØŒ شاپور پسر اردشیر، شهر نیشابور قدیم را در پیرامون کهندژ باستانی بنا کرده Ùˆ از Ø¯ÙØ¹ ØÙ…لهها Ùˆ مزاØÙ…ت اتراک بر این شهر، خبر دادهاست. در روایت متن پهلوی شهرستانهای ایرانشهر؛ پهلیزک تورانی)ØŒ ÙØ±Ù…انروای این مهاجمان است. این شهر در Û´Û³Û°Ù…ØŒ اسقÙنشین نسطوریان بود. Ùˆ در ØØ¯ÙˆØ¯ Û´Û²Û² تا Û´Û´Û¹Ù…Ø›[یزدگرد دوم برای نزدیکی به مرزهای شمال خاوری کشور Ùˆ رویارویی با تاخت Ùˆ تاز Ùˆ آزار اقوام کیدار Ùˆ خیون (هون)Ø› نیروی خود را در این ناØÛŒÙ‡ مستقر ساخت Ùˆ پایتخت خود را از تیسÙون به نیشابور (ابرشهر) منتقل نمود.همچنین در شماری از متون تاریخی رویدادهای: ØØ¶ÙˆØ± قباد (ØÚ©ÙˆÙ…ت: Û´Û¸Û¸–Û´Û¹Û¸Ù…) در ابرشهر Ùˆ ازدواج ولی با دختر یکی از بزرگان شهر؛ به دنیا آمدن انوشیروان در این ناØÛŒÙ‡Ø› سکه زدن بهرام چوبین (در ØØ¯ÙˆØ¯ ÛµÛ¹Û° تا ÛµÛ¹Û±Ù…) به نام خود در این شهر (در زمان شورش بر هرمز)Ø› Ùˆ ÙØ±ÙˆÙ†Ø´Ø§Ù†Ø¯Ù† شورش پادگان ابرشهر به دست سمبات باگراتونی، از مرزبانان خسروپرویز ثبت شدهاست نیشابور (ابرشهر) در دوران ساسانی، مرکز ناØÛŒÙ‡Ø§ÛŒ گسترده بود Ú©Ù‡ رستاکهایی همچون ارغیجان، اسپراین، جوین، بیهک بیهق، باخرز، Ø®ÙˆØ§ÙØŒ زوزن، زام Ùˆ زاوه از رستاکهای آن بودند. مرزبان یا ÙØ±Ù…انروای این منطقه، دارای لقب اختصاصی کنارنگ بوددر این دوران، ØØ§Ú©Ù…انی Ú©Ù‡ از خانواده سلطنت بودند لقب شاه داشتند Ùˆ نیشابور یکی از ولایتهای ۲۶گانهٔ ایران بود Ú©Ù‡ ØØ§Ú©Ù… آن، شاه نامیده میشددر نگاهی کلی؛ نیشابور (ابرشهر) این دوران، یکی از پایگاههای ÙØ±Ù…انروایی Ùˆ پایتختهای ساسانی استکه به خاطر آتشکدهٔ بزرگ نامدار آذر برزینمهر در ناØÛŒÙ‡Ù” ریوند زیارتگاه مشهور ایراندر جایگاه یکی از مراکز ÙØ±Ù‡Ù†Ú¯ÛŒ-مذهبی ایران دوره مزدیسنایی Ù†Ù‚Ø´Ø¢ÙØ±ÛŒÙ†ÛŒ نمودهاست.
- اقتصاد Ùˆ ÙØ±Ù‡Ù†Ú¯: شاپور -Ú©Ù‡ از ÙˆÛŒ به عنوان بانی شهر در دوره ساسانی، نام برده شده- به امور تجارت Ùˆ اقتصاد، توجهی ویژه داشت؛ او در راستای نیرومندسازی موقعیت اقتصادی ابرشهر، نواØÛŒ شمال شرق ایران را -Ú©Ù‡ در سیطرهٔ کوشان بود- تصر٠نموده Ùˆ ÙØ±Ù…انروایانی -از جمله شاهزاده پیروز- را Ú©Ù‡ پیرو ÙˆÛŒ بودند، بر این ناØÛŒÙ‡ نهادبهطور کلی؛ موقعیت ویژهٔ جغراÙیایی نیشابور Ú©Ù‡ در چهارراه ارتباطی شرق به غرب Ùˆ شمال به جنوب در بخش خاوری ایران قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ مورد توجه ساسانیان قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ùˆ از آن به عنوان یکی از سنگرهای استوار در برابر یورشهای بیگانگان شرق قلمرو امپراتوری Ùˆ پایگاه برقراری امنیت در جبههٔ شرقی راه ابریشم بهره بردند. قرارگیری در این مسیر Ú©Ù‡ شاهراه شرق به غرب قلمرو ساسانی بهشمار Ù…ÛŒØ±ÙØªØ› رونق شهر را در جایگاه یکی از مهمترین منزلگاهها Ùˆ باراندازگاههای کاروانهای تجاری ÙØ±Ø§Ù‡Ù… نمود. به گونهای Ú©Ù‡ ساختارهای نظام ØªÙˆØ³Ø¹Ù‡ÛŒØ§ÙØªÙ‡Ù” اقتصادی از جمله: نظام روشمند Ø¯Ø±ÛŒØ§ÙØª مالیات Ùˆ نهاد رسمی ضرابخانه (در اندازهٔ یکی از ضرابخانههای عمدهٔ دوره ساسانی) در این شهر مستقر گردیدندآثار Ùˆ میراث هنر Ùˆ صنعت Ø³ÙØ§Ù„گری برجای مانده در کهندژ نیشابور نیز نشانگر رونق اقتصادی Ùˆ زیستگاهی این شهر به عنوان یکی از مراکز عمدهٔ Ø³ÙØ§Ù„گری شمال شرق ایران در نیمهٔ سده Û´ تا نیمه سدهٔ Û· میلادی (همزمان با ساسانیان) استدر این دوران؛ آذر برزینمهر، یکی از سه آتشکده بزرگ Ùˆ زیارتگاه مشهور ایران ساسانی، در ناØÛŒÙ‡Ù” ریوند نیشابور شعله میکشید Ùˆ این بوم، به عنوان یکی از مراکز ÙØ±Ù‡Ù†Ú¯ÛŒ-مذهبی ایران دوره مزدیسنایی Ù†Ù‚Ø´Ø¢ÙØ±ÛŒÙ†ÛŒ مینمودو برآمدن شخصیتهایی همچون برزویهمزدکو آغاز دعوت مانی Ùˆ ØØ¶ÙˆØ± مسیØÛŒØ§Ù† نسطوری نمودهایی از گونهگونی Ùˆ پویایی ÙØ±Ù‡Ù†Ú¯ÛŒ Ùˆ اجتماعی این ناØÛŒÙ‡ در دوران ساسانی است.
Ø®Ù„Ø§ÙØª
یشتر تاریخنویسان، ÙØªØ اسلامی نیشابور را در Û¶Û´Û³ به هنگام Ø®Ù„Ø§ÙØª عمر بن خطاب ثبت کردهاندبرخی نیز این رویداد را در Û¶ÛµÛ°Ù… را به هنگام Ø®Ù„Ø§ÙØª عثمان بن Ø¹ÙØ§Ù† نوشتهاند، بودن شماری از ØµØØ§Ø¨Ù‡Ù” پیامبر اسلام در سپاه Ø®Ù„Ø§ÙØª راشدین، یکی از دلایل ÙØªØ بیجنگ این شهر ذکر شدهاست. ØØ§Ú©Ù… نیشابوری نوشته Ú©Ù‡ در۶۴۳م با صلØÙ†Ø§Ù…Ù‡Ù” کنارنگ Ùˆ عبدالله عامر ÙØªØ اسلامی به آن درآمد.بههنگام امارت زیاد بن ابیسÙیان، خراسان چهاربخش (رَبع) شد Ùˆ نیشابور مرکز یکی از چهاربخشهای خراسان برگزیده شد.
سدههای میانه
ایهٔ توسعهٔ نیشابور در سدههای میانه را، شهرنشینی نهادینهشده در دورهٔ ساسانی در آن منطقه میدانند؛ از مراکز بزرگ اقتصادی راه ابریشم بود Ú©Ù‡ بخشهای مرکزی Ùلات ایران را با خوارزم Ùˆ ماوراءالنهر مرتبط میساخت. ابن رسته، مقدسی، اصطخری، ابن ØÙˆÙ‚Ù„ Ùˆ یاقوت ØÙ…ÙˆÛŒ دربارهٔ نیشابور٠سدههای میانهها نگاشتهاند یا در پژوهشهایشان به نیشابور نیز Ø³ÙØ± کردهاند. ابن رسته این شهر را «ØµØØ±Ø§ÛŒÛŒ Ù€ کوهستانی» خوانده Ú©Ù‡ زیرشهرهایی داشته مانند: جام، باخرز، جوین Ùˆ بیهق؛ سپس، سیزده روستا Ùˆ چهار ربع٠شهر نیشابور را نام میبرد Ú©Ù‡ ریوند، تکاب، Ø¨Ø´ØªÙØ±ÙˆØ´ Ùˆ مازول بودهاند Ùˆ روستاها نیز شامل استوا، ارغیان، Ø§Ø³ÙØ±Ø§ÛŒÙ†ØŒ Ù¾ÙØ´ØªØŒ رخ، زاوه، زوزن، اشبند Ùˆ خوا٠بودهاند.در Û¸Û±ÛµÙ…ØŒ علی ابن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان اثناعشری Ùˆ ولیعهد مأمون عباسی به نیشابور درآمد، از سوی Ù…ØØ¯Ø«Ø§Ù† بسیار گرامی داشته شد Ùˆ ØØ¯ÛŒØ« سلسلة الذهب را به درخواست آنان بیان کرد.امیرنشین طاهریان در Û¸Û²Û± بهدست طاهر بن ØØ³ÛŒÙ† در مرو استقلال اعلام کرد. در Û¸Û³Û° نیشابور پایتخت امیرنشین طاهریان شد Ùˆ پس از مرو، دومین پایتخت آنان بهشمار میرود. داستانی دربارهٔ بنیاننهادن شادیاخ در نیشابور به عبدالله بن طاهر نسبت دادهاند:پیش از این، رسم بر این بود Ú©Ù‡ وقتی سپاهیان در شهری اردو میزدند، در خانههای مردم مهمان میشدند. ØµØ§ØØ¨Ø®Ø§Ù†Ù‡ وادار میشد Ú©Ù‡ برای آسایش میهمانان کار کند Ùˆ یارای Ù†Ø§ÙØ±Ù…انی هم نداشت. آنگاه Ú©Ù‡ عبدالله بن طاهر به ØÚ©ÙˆÙ…ت خراسان منصوب شد، در نیشابور استقرار ÛŒØ§ÙØª. روزی در شهر، زن جوانی را دید Ú©Ù‡ اسبی را آب میداد. چون تناسبی در این کار Ù†Ù…ÛŒÛŒØ§ÙØªØŒ Ø´Ú¯ÙØªØ²Ø¯Ù‡ شد. دستور داد شوی زن را ØØ§Ø¶Ø± کردند Ùˆ سبب را پرسید، مرد Ú¯ÙØª «Ø§ÛŒÙ† ستمی Ú©Ù‡ امیر بر ما روا داشتهاست». عبدالله Ú¯ÙØª: «Ú†Ú¯ÙˆÙ†Ù‡ØŸ» مرد Ú¯ÙØª: «ÛŒÚ©ÛŒ از سپاهیان تو در خانهٔ من است. امروز از من خواست Ú©Ù‡ اسب او را آب دهم Ùˆ مرا یارای Ù†Ø§ÙØ±Ù…انی نمود. مردد شدم Ú©Ù‡ اگر با اهل خانه بیرون Ù…ÛŒØ±ÙØªÙ… Ùˆ زن را در خانه میگذاشتم، زنم را در امان نمیدیدم، ناگزیر زن را ÙØ±Ù…ان دادم تا اسب را آب دهد Ùˆ خود خانه نگاه داشتم.» عبدالله، غمین گشت Ùˆ به اندیشه ÙØ±ÙˆØ±Ùت، سپس دستور داد در بیرون شهر Ú©Ù‡ شادیاخ نام داشت کاخی ساختند Ùˆ خود در آن مستقر گردید Ùˆ سپاهیان را موظ٠نمود Ú©Ù‡ پیرامون آن ساکن شوند به ÙØ±Ù…ان او در شهر ندا دادند Ú©Ù‡ از این پس، هر سپاهی در خانه مردم مهمان شود، خونش Ù…Ø¨Ø§Ø Ø§Ø³ØªØŒ به این ترتیب سپاهیان همگی به شادیاخ نقل مکان کردند Ùˆ Ù…ØØ¯ÙˆØ¯Ù‡Ù” شادیاخ آباد شد Ùˆ به مرور، یکی از آبادترین Ùˆ مشهورترین Ù…ØÙ„ههای نیشابور گشت.این داستان را به دیگران، از جمله غازان خان نیز نسبت میدهند. کاخ شادیاخ، تا سده Ù‡ÙØªÙ… هجری، آبادان بود.در اوت Û¸Û·Û² یعقوب لیث ØµÙØ§Ø±ÛŒ بر نیشابور چیره شد. هنگامی Ú©Ù‡ بزرگان نیشابور به مشروعیت او از سوی خلیÙÙ‡ خرده Ú¯Ø±ÙØªÙ†Ø¯ØŒ درباری باشکوه آماده ساخت، در ØØ¶ÙˆØ± بزرگان شمشیرش را درآورد Ùˆ Ú¯ÙØª «Ø§Ù…یرالمؤمنین را به بغداد نه این تیغ نشاندست؟ Ú¯ÙØªÙ†Ø¯: بلی. Ú¯ÙØª مرا بدین جایگاه نیز همین تیغ نشاند Ùˆ عهد من Ùˆ آن٠امیرالمؤمنین یکی است.جغراÙیدانانها در این دوره، نیشابور را به عنوان شهری پرجمعیت توصی٠میکنند Ú©Ù‡ به Û´Û² بخش با یک ÙØ±Ø³Ø® طول Ùˆ عرض بخش شده بود Ùˆ ارگ، مرکز شهر Ùˆ یک ØÙˆÙ…Ù‡Ù” شهری بیرونی را Ø¯Ø±Ø¨Ø±Ù…ÛŒÚ¯Ø±ÙØª Ú©Ù‡ مسجد جامع نیشابور در این بخش جای داشت. در کنار این مسجد بازار همگانی Ùˆ پادگانی بهنام المعسکر، کاخ ØØ§Ú©Ù… (ارگ)ØŒ ÙØ¶Ø§ÛŒ باز دوم با عنوان میدان Ø§Ù„ØØ³ÛŒÙ† Ùˆ زندان جای داشتند. ارگ دو دروازه داشت Ùˆ مرکز شهر چهار دروازه: دروازهٔ پل، دروازهٔ راهی Ú©Ù‡ از مقیل میآمد، دروازهٔ قلعه (بابالکهندز) Ùˆ دروازهٔ پل تکین. ØÙˆÙ…ههای شهری دیوارهایی با شمار بسیاری دروازه داشتهاست. شناختهشدهترین بازارها المربع الکبیرة (نزدیک به مسجد جامع) Ùˆ المربع الصغیرة بودند. مهمترین خیابانهای بازاری در ØØ¯ÙˆØ¯ پنجاه تا بودند Ùˆ در خطهای یکراست متقاطع در زوایای سمت راست، سراسر شهر را میپیمودند؛ همه نوع کالایی در این خیابانها ÙØ±ÙˆØ®ØªÙ‡ میشد. نهرهای بسیاری Ú©Ù‡ از وادی سقاورسرچشمه Ù…ÛŒÚ¯Ø±ÙØªÙ†Ø¯ از روستای باشتنکار یا باشتقان به سوی پایین ØØ±Ú©Øª کرده Ùˆ Û·Û° مایل را Ø·ÛŒ میکردند، از اینجا به بعد از نزدیک شهر عبور کرده Ùˆ خانههایی با ذخایر آبی وسیع را ایجاد میکردند. باغهای پایینشهر نیز بدین شیوه آبیاری میشدند. منطقهٔ نیشابور همچو ØØ§ØµÙ„خیزترین ناØÛŒÙ‡ در خراسان برجسته بود.کتاب تاریخ النیسابوریین در سپتامبر یا اکتبر Û¹Û¹Û¸Ù… بهدست ابوعبدالله ØØ§Ú©Ù… نیشابوری نوشته شد؛ کتابی Ú©Ù‡ به جغراÙیا، تاریخ Ùˆ علم ØØ¯ÛŒØ« در نیشابور پرداخته Ùˆ بیش از Û²ÛµÛ°Û° تن از بزرگان نیشابور را معرÙÛŒ Ùˆ دلایل سرشناسی آنها را نه به شیوه تذکره Ú©Ù‡ به صورت خلاصه یاد کردهاست. این اثر در سده Ù‡ÙØªÙ… قمری، بهدست Ù…ØÙ…د بن ØØ³ÛŒÙ† خلیÙÙ‡ نیشابوری بازنویسی Ùˆ بخشهای عربی آن به ÙØ§Ø±Ø³ÛŒ ترجمه شدهاست. خلیÙÙ‡ نیشابوری قسمتهایی از تاریخ نیشابور معاصر خود یعنی ØØ¯ÙˆØ¯ سه قرن پس از متن اصلی کتاب را نیز به کتاب ØØ§Ú©Ù… اضاÙÙ‡ کردهاست. این کتاب را از آثار ارزشمندی میدانند Ú©Ù‡ در ØÙˆØ²Ù‡ تاریخنگاری Ù…ØÙ„ÛŒ ایران نگاشته شده، گویا نسخهٔ کامل آن ÛŒØ§ÙØª شدهاست.در سال Û´Û°Û± (قمری)ØŒ Ù‚ØØ·ÛŒÙ بزرگی در نیشابور روی داد Ú©Ù‡ بر اثر سرمازدگی کشاورزی در سال Û´Û°Û° (قمری) بودهاست
جمعیت و مهاجرت
در نیمهٔ اول سده Ù‡ÙØªÙ… میلادی، جمیعت نیشابور Ûµ هزار Ù†ÙØ± بوده.در ۲۰۱۱، شهر نیشابور برپایهٔ سرشماری همگانی Û±Û³Û¹Û°ØŒ Û²Û³Û¹Ù¬Û±Û¸Ûµ Ù†ÙØ±
بخش مرکزیاش، Û³Û±Û¹Ù¬ÛµÛ·Û¶ Ù†ÙØ±Ù‡Ù…Ù‡Ù” شهرستان، Û´Û³Û³Ù¬Û±Û°Ûµ Ù†ÙØ± جمعیت دارد.یک سوم باشندگانش، نوجوان بیان شده Ùˆ میزان جمعیت آن نسبت به استان Û· درصد استخاندانها Ùˆ قومیتها
ترکیب قومیتی شهرستان نیشابور اکنون بهترتیب شمار ÙØ§Ø±Ø³ØŒ ترک، کرد، بلوچعرب، ازبک Ùˆ ارمن میباشد Ú©Ù‡ ÙØ§Ø±Ø³ÛŒ زبان مشترک همهٔ اینهاست Ùˆ قومگرایی غیر ÙØ§Ø±Ø³ÛŒØ²Ø¨Ø§Ù†Ø§Ù†ØŒ بسته به جمعیتشان دگرگون است. مردم ÙØ§Ø±Ø³ÛŒØ²Ø¨Ø§Ù†ØŒ بزرگترین گروه قومی در نیشابور میباشند. کارÙن، میکالی Ùˆ طاهری از خاندانهای برجستهٔ ÙØ§Ø±Ø³ÛŒ در نیشابور کهن بودهاند. مردم کرد در شهرستان نیشابور را ایل تمنانلو، عمارلو Ùˆ مژدگانلو تشکیل میدهند. تمنانلوها در بخش سرولایت Sarvèlayat, عمارلوها در دشت ماروش Maarus یا ماروسک Maaruzsk Ùˆ مژدگانلو در قالیبا٠و سبیان شهرستان نیشابور میباشد. در سدههای میانهٔ نیشابور، عربها، عربزبانها Ùˆ مستعربها از بزرگترین گروه قومی بودهاند Ùˆ دربرگیرندهٔ خاندانهای مانند سÙلَمی، Ù‚ÙØ´ÙŽÛŒØ±ÛŒ Ùˆ Ø®ÙØ²Ø§Ø¹ÛŒ بودهاند. امروزه مردم عرب در شهرستان نیشابور شامل خاندانهای عربخانی، ایرانی-عراقیها، هاشمیتبارها(موسوی، ØØ³ÛŒÙ†ÛŒØŒ قاضی Ùˆ غیره) هستند. ØØ¯ÙˆØ¯ Û´Ûµ روستای شهرستان نیشابور به لهجههای گوناگون ترکی سخن میگویندبیاتها از قومهای برجستهٔ ØªÙØ±Ú©ØªØ¨Ø§Ø± در نیشابور امروزین اند Ú©Ù‡ مرکزشان روستای عبï