یکی از آثار مهم وبا ارزش کشورمان در استان ÙØ§Ø±Ø³ کعبه زرتشت است این بنا قدمت زیادی دارد Ùˆ از نظر باستانی Ùˆ ارزش های ملی بسیار ØØ§Ø¦Ø² اهمیت است.
Ú©Ù‡ در کنار روستای زنگیآباد از شهرستان مرودشت استان ÙØ§Ø±Ø³ واقع شده است، آثار تاریخی زیادی وجود دارد. این Ù…ØÙ„ ØØ¯ÙˆØ¯ Ûµ کیلومتر با شهر پارسه یا همان تختجمشید ÙØ§ØµÙ„Ù‡ دارد. در این Ù…ØÙˆØ·Ù‡ یادمانهایی از عیلامیان، هخامنشیان Ùˆ ساسانیان وجود دارد Ú©Ù‡ از سال Û±Û²Û°Û° پیش از میلاد تا Û¶Û²Ûµ میلادی همیشه مورد توجه بوده است. دلیل این موضوع نیز قرارگیری آرامگاه چهار تن از پادشاهان بزرگ هخامنشی Ùˆ نقش برجستههای مختل٠از وقایع ساسانیان Ùˆ بنای کعبه زرتشت است. نام کعبه زردشت
رو به روی کوه، بنایی چهارگوش Ùˆ سنگی وجود دارد Ú©Ù‡ به کعبه زرتشت معرو٠است. با وجود اینکه این Ù…ØÙ„ در هیچ یک از اسناد تاریخی بهعنوان مکانی برای زیارت مردم شناخته نشده است، اما عدهای آن را کعبه زرتشت مینامند. نام Ù…ØÙ„ÛŒ این بنا Ú©ÙØ±Ù†Ø§ÛŒ خانه یا نقاره خانه بوده است. از آنجایی Ú©Ù‡ بخشی از داخل این بنا با دود پوشیده شده، اروپاییان آن را مکانی برای پرستش آتش معرÙÛŒ کردهاند Ùˆ از آنجایی Ú©Ù‡ بهاشتباه زرتشتیان را آتشپرست میدانستند Ùˆ Ù…ØÙ„ عبادت مسلمانان نیز ساختار مکبی Ùˆ نسبتا مشابهی دارد، این بنا را کعبه زرتشت نامیدهاند. البته از دیدگاه اروپاییان سنگهای سیاهی Ú©Ù‡ در زمینه سÙید این بنا قرار دارد یادآور ØØ¬Ø±Ø§Ù„اسود در کعبه مسلمانان است Ùˆ همین موضوع نیز در کعبه زرتشت دانستن این بنا تاثیرگذار بوده است.از دیدگاه دانشنامه ایرانیکا، کعبه زرتشت از قرن چهاردهم میلادی این نام را بهخود Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ است؛ یعنی پس از ØÙ…له ÛŒ اعراب به ایران اعراب این مکان را کعبه نامیدند. اما باید توجه داشت Ú©Ù‡ این Ù…ØÙ„ مقبره زرتشت نیست.درون این بنای چهارگوشه کلمه کعبه بهچشم میخورد Ùˆ در کتابهای زرتشت آمده است Ú©Ù‡ زاراتشترا (زرتشت) در این Ù…ØÙ„ نیایش میکرده است. ابن بلخی Ù…ØÙˆØ·Ù‡ نقش رستم Ùˆ کوه آن را "کوهنبشت" نامگذاری کرده است Ùˆ دلیل ÙˆÛŒ برای انتخاب این نام استدلالش برای نگهداری کتاب اوستا در این Ù…ØÙ„ بوده است.
مشخصات بنا
کعبه زرتشت ساختاری مکعب مستطیلی دارد Ùˆ Ùقط یک ورودی برای آن در نظر Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ شده است Ú©Ù‡ پلههای ورودی آن نیز از جنس سنگ هستند. در ساخت این بنا از سنگ آهک سÙید مرمرنما Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ شده است Ùˆ در دیوارههای آن نیز شاهد طاقچههای دندانهداری از جنس سنگ سیاه هستیم. Ú¯ÙØªÙ‡ میشود این سنگها از کوه سیوند در مکانی بین نعلشکن تا نقش رستم آورده شده است. این سنگها بهصورت مستطیلی تراش خوردهاند Ùˆ در ساخت بنا نیز از ملات Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ نشده Ùˆ سنگها روی یکدیگر قرار دارند. اما در بخشهایی نظیر سق٠کعبه زرتشت از روش دÙÙ… چلچلهای برای اتصال سنگها بهیکدیگر Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ کردهاند.اندازه سنگهای Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ شده در این بنا بین Û².Û¹Û° در Û².Û±Û° در Û°.Û´Û¸ متر تا Û±.Û±Û° در Û±.Û°Û¸ در Û°.ÛµÛ¶ متر متغیر است اما در دیوار غربی آن شاهد سنگی بهبزرگی بیش از Û´.Û´Û° متر هستیم. سق٠کعبه زرتشت توسط چهار تکه سنگ مستطیلی Ø´Ú©Ù„ پوشیده شده Ú©Ù‡ هر کدام از آنها Û·.Û³Û° متر طول دارند Ùˆ شیوه اتصالشان نیز دÙÙ… چلچلهای است. با وجود اینکه برای روی هم قرار دادن سنگها در این بنا از شیوه همترازسازی Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ شده، ولی در Ø±Ø¯ÛŒÙØ¨Ù†Ø¯ÛŒ سنگها شاهد نظم دقیقی نیستیم Ùˆ در بخشی از این بنا Û²Û° ردی٠سنگ قرار دارد Ùˆ در بخشی دیگر Û²Û² سنگ قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ است تا به سق٠برسد. سعی شده بخشهای ایراددار سنگها نیز با وصلههای ظری٠پر شوند Ùˆ در ØØ§Ù„ ØØ§Ø¶Ø± نیز برخی از این وصلهها باقی ماندهاند.همانطور Ú©Ù‡ Ú¯ÙØªÙ‡ شد بنای مذکوراز سنگ آهک مرمر مانند ساخته شده است Ùˆ همین موضوع باعث میشد Ú©Ù‡ کعبه زرتشت تکرنگ باشد. معماران بنا برای از بین بردن این تکرنگی از سنگهای سیاه Ùˆ خاکستری در طاقچههای دولبه بیرونی Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ کردهاند تا ترکیب رنگی را در این بنا شاهد باشیم. در هر چهار طر٠از این بنا نیز چهار گودی وجود دارد Ú©Ù‡ در واقع پنجرههایی کور برای ساختمان است Ùˆ ظاهر بهتری به بنا بخشیده است. ورودی بنا در دیواره شمالی دارای Û³Û° پله است Ú©Ù‡ درازی هر کدام Û² متر است. بخش بالایی این پلهها تنها ورودی کعبه زرتشت است. بر اساس آثاری Ú©Ù‡ در بخش زیرین این قسمت باقی مانده، میتوان Ø¯Ø±ÛŒØ§ÙØª Ú©Ù‡ دری سنگین در این مکان وجود داشته Ú©Ù‡ چرخش آن آثاری را در بخش زیرینش باقی گذاشته است. بر این اساس بنای مذکور Ù…ØÙظهای بسته بوده است. با گذر از این در وارد اتاقی چهارگوش میشوید Ú©Ù‡ ابعادی در ØØ¯ÙˆØ¯ Û³.Û·Û´ در Û³.Û·Û² متر دارد Ùˆ Ø§Ø±ØªÙØ§Ø¹Ø´ نیز Ûµ.Ûµ متر است. بنای اصلی روی سه سکو واقع شده Ú©Ù‡ ÙØ§ØµÙ„Ù‡ سکوی نخست با Ø³Ø·Ø Ø²Ù…ÛŒÙ† Û²Û· سانتیمتر است. با Ø§ØØªØ³Ø§Ø¨ این سکوها بنای مذکور Ø§Ø±ØªÙØ§Ø¹ÛŒ در ØØ¯ÙˆØ¯ Û±Û´.Û±Û² متر دارد.Ú¯ÙØªÙ†ÛŒ است Ú©Ù‡ تا سال Û±Û³Û±Ûµ تنها دو سوم از این بنا قابل مشاهده بود Ùˆ یک سوم بعدی زیر خاک دÙÙ† شده بود. در جریان Ø§Ú©ØªØ´Ø§ÙØ§Øª بخش پایینی نیز از خاک بیرون آمد Ùˆ مورخان به کتیبههای موجود در این بنا دست ÛŒØ§ÙØªÙ†Ø¯. در ØØ§Ù„ ØØ§Ø¶Ø± بخشی Ú©Ù‡ در گذشته مدÙون بوده بهطور کامل قابل مشاهده است Ùˆ زمینهای اطرا٠همچنان چند متر بالاتر از Ø³Ø·Ø Ø§ØµÙ„ÛŒ بنا است.بهکار بردن سنگهای سیاه در زمینه سÙید، بستهای دÙÙ… چلچلهای، درب ورودی Ùˆ چیدن سنگها بدون ملات، همگی نشان از دوران هخامنشی دارد Ùˆ در معماریهای پاسارگاد نیز شاهد موارد این چنینی هستیم.
کاربرد
با وجود تØÙ‚یقات بسیاری Ú©Ù‡ تاکنون روی کعبه زرتشت انجام شده است، ÙØ¹Ù„ا اطلاعات دقیقی در خصوص کاربرد این بنا ارایه نشده است. از دیدگاه برخی Ø§ÙØ±Ø§Ø¯ این مکان Ù…ØÙ„ نگهداری مومیایی پادشاهان تا زمان ساخت مقبره اصلی آنها بوده است Ùˆ برخی دیگر نیز آن را مکانی برای نگهداری اسناد Ùˆ پرچمهای سلطنتی میدانند. آتشگاه، آرامگاه Ùˆ سایر دیدگاهها مواردی هستند Ú©Ù‡ در خصوص کاربرد این بنا ارایه شدهاند Ú©Ù‡ در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.
گنجخانه
از دیدگاه Ø§ÙØ±Ø§Ø¯ÛŒ نظیر راولینسون Ùˆ والتر هنینگ کعبه زرتشت مکانی برای نگهداری منشورها، پرچمها Ùˆ اسناد دینی بوده است Ùˆ ابن بلخی نیز مکان مذکور را Ù…ØÙ„ÛŒ برای نگهداری اوستا دانسته است. اما باید توجه داشت Ú©Ù‡ بخش داخلی این بنا بسیار Ú©ÙˆÚ†Ú© است Ùˆ تنها دو یا چند Ù†ÙØ± میتوانند درون آن قرار بگیرند Ùˆ نگهداری اسناد Ùˆ منشورهای دولتی نیاز به مکان بزرگتری داشته است. از طرÙÛŒ با وجود کاخهای شاهنشاهی Ùˆ ساختمان سازمانهای اداری، نمیتوان Ù¾Ø°ÛŒØ±ÙØª Ú©Ù‡ در آن دوران از کعبه زرتشت Ú©Ù‡ مکان دوری نسبت به کاخها بوده، برای نگهداری اسناد Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ میشده است.
آرامگاه
از دیدگاه بسیاری از پژوهشگران این بنا مربوط به آرامگاه یکی از شاهان هخامنشی بوده است. از Ù„ØØ§Ø¸ ساختار Ú©Ù„ÛŒ Ùˆ داشتن اتاقی Ú©ÙˆÚ†Ú© با دری سنگین به آرامگاه کروش، لیکیه Ùˆ کاریا شباهت دارد. باید توجه داشت Ú©Ù‡ کعبه زرتشت ÙØ§ØµÙ„Ù‡ اندکی با آرامگاههایی دارد Ú©Ù‡ در اطرا٠آن Ùˆ Ù…ØÛŒØ· نقش رستم واقع شدهاند. این آرامگاهها زمان ساخت یکسانی دارند Ùˆ بعدها توسط زنجیری از استØÚ©Ø§Ù…ات از بقیه بخشهای نقش رستم جدا شدهاند. این جداسازی میتواند نشان از این باشد Ú©Ù‡ اصل همه آنها از یک نوع بوده است، اما باید به این نکته نیز توجه داشت Ú©Ù‡ تØÙ‚یقات انجام شده این موضوع را تایید نمیکند Ùˆ کتیبههای موجود در دیوار این بنا هیچ اشارهای بهآرامگاه بودن آن ندارد.
آتشکده
انگلبرت Ú©Ù…Ù¾ÙØ± اولین ÙØ±Ø¯ÛŒ بود Ú©Ù‡ موضوع آتشکده بودن این بنا را Ù…Ø·Ø±Ø Ú©Ø±Ø¯ Ùˆ بعد از آن نیز Ø§ÙØ±Ø§Ø¯ دیگری بر این موضوع مهر تایید زدند. دلیل چنین ادعایی به وجود دوده سیاه در گوشه جنوب غربی اتاق مربوط میشود. با این ØØ§Ù„ Ø§ØØªÙ…ال میرود Ú©Ù‡ در آنجا آتش مقدس را نگهداری میکردند. مدتی بعد نیز این موضوع ØªØ§ØØ¯ÙˆØ¯ÛŒ توسط کتیبه بیستون تایید شد. در این کتیبه Ú¯ÙØªÙ‡ شده Ú©Ù‡ «Ù…Ù† (داریوش) پرستشگاههایی را Ú©Ù‡ مغ ویرانشان کرده بود بازسازی کردم». با این اوصا٠در زمان کمبوجیه Ùˆ داریوش، گئومات مغ معابدی را ویران کرده Ú©Ù‡ داریوش معبدی مثل خودشان را بازسازی کرده است. Ú¯ÙØªÙ†ÛŒ است Ú©Ù‡ روی سکه برخی از شاهان ÙØ§Ø±Ø³ÛŒ نیز بنایی مثال کعبه زرتشت وجود داشت Ú©Ù‡ آتش پادشاهی روی آن یا درون آن قرار Ù…ÛŒÚ¯Ø±ÙØªØŒ اما باید توجه داشت Ú©Ù‡ تصویر روی سکهها مربوط به کعبه زرتشت نبوده است؛ زیرا بنا موجود روی سکه Ø§Ø±ØªÙØ§Ø¹ÛŒ بیشتر از Û² متر نداشت. در آن تصویر سکوی بنا دو پلهای بود Ùˆ پلکانی برای آن دیده نمیشد. اما باید به این نکته نیز توجه داشت Ú©Ù‡ درون کعبه زرتشت نمیتوان آتش روشن کرد؛ زیرا ÙØ¶Ø§ÛŒ آن Ù…ØÙوظ است Ùˆ ØØªÛŒ یک چراغ روغنی نیز تنها چند ساعت میتواند در آن روشن بماند Ùˆ عملا نیاز بهاکسیژن بیشتر دارد. درون این بنا شاهد خروجی برای دود نیستیم Ùˆ درب ورودی آن نیز همیشه بسته بوده است.
تقویم Ø¢ÙØªØ§Ø¨ÛŒ
ØØ¯ÙˆØ¯ Ù‡ÙØª هزار سال پیش، اقوام آریایی در نزدیکی سیبری امروزی زندگی میکردند Ú©Ù‡ بهدلیل سرد شدن هوا مهاجرت بزرگی را آغار کردند Ùˆ این مهاجرت چند صد سال طول کشید. عدهای از این اقوام بهسمت اروپا ØØ±Ú©Øª کردند Ùˆ عدهای دیگر نیز جنوب را مقصد خود قرار دادند Ùˆ بهÙلات ایران Ùˆ شبهقاره هندوستان رسیدند. این مکان بهدلیل آب Ùˆ هوای نسبتا خوبی Ú©Ù‡ داشت مناسب برای کشاورزی بود. از آنجایی Ú©Ù‡ اقوام مذکور دامدار بودند، با سکونت در Ùلات ایران Ùˆ شبه قاره هندوستان، کشاورزی را پیشه خود قرار دادند. به دلیل اینکه برای کشاورزی نیاز بهاطلاع دقیق از زمان Ùˆ روزهای سال است، ایرانیان از همان زمان اطلاعات زیادی در این خصوص بهدست آورند Ùˆ این موضوع را از تقویم ایرانی خیام میتوان Ùهمید. این تقویم با وجود اینکه بیش از هزار سال پیش بازنگری شده اما همچنان یکی از دقیقترین تقویمهای جهان است. کعبه زرتشت بنابر تØÙ‚یقاتی Ú©Ù‡ آقای رضا مرادی غیاثآبادی انجام داده است، مکانی برای Ù¾ÛŒ بردن به روزهای سال بوده است. از دیدگاه ÙˆÛŒ پنجرههای کور Ùˆ پلههای متقابل درب ورودی Ùˆ ساختار بنا زمانسنجی برای سنجش روزهای سال Ùˆ گردش خورشید بوده Ùˆ از آن برای سالشماری، انقلابهای تابستانی Ùˆ اعتدال بهاری Ùˆ پاییزی Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ میشده است. البته دلایلی اندکی برای رد این ÙØ±Ø¶ÛŒÙ‡ نیز وجود دارد. بر این اساس Ú¯ÙØªÙ‡ میشود جهت شمال جغراÙیایی در هر منطقه ممکن است با جهت شمال مغناطیسی Ù…ØªÙØ§ÙˆØª باشد Ùˆ در این Ù…ØÙ„ نیز این Ø§Ù†ØØ±Ø§Ù وجود دارد. Ú¯ÙØªÙ‡ میشود Ø§Ù†ØØ±Ø§Ù این بنا نسبت بهشمال جغراÙیایی Û±Ûµ.Ûµ درجه است Ú©Ù‡ آقای غیاثآبادی آن را Û±Û¸ درجه در نظر Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ است.
کتبیهها
در تØÙ‚یقاتی Ú©Ù‡ در Û±Û± خرداد Û±Û³Û±Ûµ توسط گروه موسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو صورت Ú¯Ø±ÙØª (Ùˆ بخشهای زیرین این بنا نیز بیرون آورده شد)ØŒ در کعبه زرتشت کتیبههایی ÛŒØ§ÙØª شد Ú©Ù‡ مربوط به شاپور یکم Ùˆ موبد کرتیر میشد. کتیبه شاپور به سه زبان یونانی، پهلوی اشکانی Ùˆ پهلوی ساسانی نوشته شده است Ú©Ù‡ در سهطر٠بنا قرار دارد Ùˆ کتیبه کرتیر با زبان پهلوی ساسانی در زیر کتیبه شاپور قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ است.کتیبه شاپور Ú©Ù‡ به قطعنامه دودمان سامانی نیز مشهور است، اطلاعاتی راجع به معرÙÛŒ شاپور Ùˆ مناطق ØÚ©Ù…رانی ÙˆÛŒ در بر دارد Ùˆ سپس در آن موضوع جنگ با رومیان Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒØ´ÙˆØ¯. شاپور در این کتیبه مدعی شده است Ú©Ù‡ والریانوس قصیر را خودش بهشخصه دستگیر کرده است. ÙˆÛŒ از قدرت خدا برای این پیروزیها سپاسگذاری میکند Ùˆ مدعی شده برای خوشنودی خدا آتشکدههای زیادی را ایجاد میکند تا نام کسانی Ú©Ù‡ در ایجاد دولت ساسانی نقش داشتند در برابر آتش یاد شود. در پایان نیز شاپور Ø³ÙØ§Ø±Ø´ کرده تا مردم در کارهای ایزدان Ùˆ امور خیریه بکوشند.کتیبه کریتر در ØÙˆØ§Ù„ÛŒ سال Û²Û¸Û° میلادی Ùˆ در دوران پادشاهی بهرام دوم نوشته شده است Ùˆ ÙˆÛŒ ابتدا بعد از معرÙÛŒ خود Ùˆ القابش، بهذکر ÙØ¹Ø§Ù„یتهای دینی خود مانند مبارزه با ادیانی مثل مسیØÛŒØªØŒ مانوی، یهودی، بودایی Ùˆ مرتدین زرتشتی میپردازد. تشکیل آتشکدهها Ùˆ Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ù…ÙˆØ¨Ø¯Ø§Ù†ÛŒ Ú©Ù‡ دچار Ø§Ù†ØØ±Ø§Ù شده بودند از جمله سایر موارد Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯Ù‡ در این کتیبه است Ùˆ در ادامه Ùهرستی از ایالات مورد تصر٠در زمان شاپور اول ذکر شده Ùˆ در انتها نیز دعایی نگاشته شده است.