کعبه زرتشت در شیراز

یکی از آثار مهم  وبا ارزش کشورمان در استان فارس کعبه زرتشت است این بنا قدمت زیادی دارد و از نظر باستانی و ارزش های ملی بسیار حائز اهمیت است.
که در کنار روستای زنگی‌آباد از شهرستان مرودشت استان فارس واقع شده است، آثار تاریخی زیادی وجود دارد. این محل حدود ۵ کیلومتر با شهر پارسه یا همان تخت‌جمشید فاصله دارد. در این محوطه یادمان‌هایی از عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان وجود دارد که از سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد تا ۶۲۵ میلادی همیشه مورد توجه بوده است. دلیل این موضوع نیز قرارگیری آرامگاه چهار تن از پادشاهان بزرگ هخامنشی و نقش برجسته‌های مختلف از وقایع ساسانیان و بنای کعبه زرتشت است. نام کعبه زردشت

رو به روی کوه، بنایی چهارگوش و سنگی وجود دارد که به کعبه زرتشت معروف است. با وجود اینکه این محل در هیچ یک از اسناد تاریخی به‌عنوان مکانی برای زیارت مردم شناخته نشده است، اما عده‌ای آن را کعبه زرتشت می‌نامند. نام محلی این بنا کُرنای خانه یا نقاره خانه بوده است. از آن‌جایی که بخشی از داخل این بنا با دود پوشیده شده، اروپاییان آن را مکانی برای پرستش آتش معرفی کرده‌اند و از آن‌جایی که به‌اشتباه زرتشتیان را آتش‌پرست می‌دانستند و محل عبادت مسلمانان نیز ساختار مکبی و نسبتا مشابهی دارد، این بنا را کعبه زرتشت نامیده‌اند. البته از دیدگاه اروپاییان سنگ‌های سیاهی که در زمینه سفید این بنا قرار دارد یادآور حجرالاسود در کعبه مسلمانان است و همین موضوع نیز در کعبه زرتشت دانستن این بنا تاثیرگذار بوده است.از دیدگاه دانشنامه ایرانیکا، کعبه زرتشت از قرن چهاردهم میلادی  این نام را به‌خود گرفته است؛ یعنی پس از حمله ی اعراب به ایران اعراب این مکان را کعبه نامیدند. اما باید توجه داشت که این محل مقبره زرتشت نیست.درون این بنای چهارگوشه کلمه کعبه به‌چشم می‌خورد و در کتاب‌های زرتشت آمده است که زاراتشترا (زرتشت) در این محل نیایش می‌کرده است. ابن بلخی محوطه نقش رستم و کوه آن را "کوه‌نبشت" نام‌گذاری کرده است و دلیل وی برای انتخاب این نام استدلالش برای نگهداری کتاب اوستا در این محل بوده است.

مشخصات بنا

کعبه زرتشت ساختاری مکعب مستطیلی دارد و فقط یک ورودی برای آن در نظر گرفته شده است که پله‌های ورودی آن نیز از جنس سنگ هستند. در ساخت این بنا از سنگ آهک سفید مرمرنما استفاده شده است و در دیواره‌های آن نیز شاهد طاقچه‌های دندانه‌داری از جنس سنگ سیاه هستیم. گفته می‌شود این سنگ‌ها از کوه سیوند در مکانی بین نعل‌شکن تا نقش رستم آورده شده است. این سنگ‌ها به‌صورت مستطیلی تراش خورده‌اند و در ساخت بنا نیز از ملات استفاده نشده و سنگ‌ها روی یکدیگر قرار دارند. اما در بخش‌هایی نظیر سقف کعبه زرتشت از روش دُم چلچله‌ای برای اتصال سنگ‌ها به‌یکدیگر استفاده کرده‌اند.اندازه سنگ‌های استفاده شده در این بنا بین ۲.۹۰ در ۲.۱۰ در ۰.۴۸ متر تا ۱.۱۰ در ۱.۰۸ در ۰.۵۶ متر متغیر است اما در دیوار غربی آن شاهد سنگی به‌بزرگی بیش از ۴.۴۰ متر هستیم. سقف کعبه زرتشت توسط چهار تکه سنگ مستطیلی شکل پوشیده شده که هر کدام از آن‌ها ۷.۳۰ متر طول دارند و شیوه اتصالشان نیز دُم چلچله‌ای است. با وجود اینکه برای روی هم قرار دادن سنگ‌ها در این بنا از شیوه هم‌ترازسازی استفاده شده، ولی در ردیف‌بندی سنگ‌ها شاهد نظم دقیقی نیستیم و در بخشی از این بنا ۲۰ ردیف سنگ قرار دارد و در بخشی دیگر ۲۲ سنگ قرار گرفته است تا به سقف برسد. سعی شده بخش‌های ایراددار سنگ‌ها نیز با وصله‌های ظریف پر شوند و در حال حاضر نیز برخی از این وصله‌ها باقی مانده‌اند.همان‌طور که گفته شد بنای مذکوراز سنگ آهک مرمر مانند ساخته شده است و همین موضوع باعث می‌شد که کعبه زرتشت تک‌رنگ باشد. معماران بنا برای از بین بردن این تک‌رنگی از سنگ‌های سیاه و خاکستری در طاقچه‌های دولبه بیرونی استفاده کرده‌اند تا ترکیب رنگی را در این بنا شاهد باشیم. در هر چهار طرف از این بنا نیز چهار گودی وجود دارد که در واقع پنجره‌هایی کور برای ساختمان است و ظاهر بهتری به‌ بنا بخشیده‌ است. ورودی بنا در دیواره شمالی دارای ۳۰ پله است که درازی هر کدام ۲ متر است. بخش بالایی این پله‌ها تنها ورودی کعبه زرتشت است. بر اساس آثاری که در بخش زیرین این قسمت باقی مانده، می‌توان دریافت که دری سنگین در این مکان وجود داشته که چرخش آن آثاری را در بخش زیرینش باقی گذاشته است. بر این اساس بنای مذکور محفظه‌ای بسته بوده است. با گذر از این در وارد اتاقی چهارگوش می‌شوید که ابعادی در حدود ۳.۷۴ در ۳.۷۲ متر دارد و ارتفاعش نیز ۵.۵ متر است. بنای اصلی روی سه سکو واقع شده که فاصله سکوی نخست با سطح زمین ۲۷ سانتی‌متر است. با احتساب این سکو‌ها بنای مذکور ارتفاعی در حدود ۱۴.۱۲ متر دارد.گفتنی است که تا سال ۱۳۱۵ تنها دو سوم از این بنا قابل مشاهده بود و یک سوم بعدی زیر خاک دفن شده بود. در جریان اکتشافات بخش پایینی نیز از خاک بیرون آمد و مورخان به‌ کتیبه‌های موجود در این بنا دست یافتند. در حال حاضر بخشی که در گذشته مدفون بوده به‌طور کامل قابل مشاهده است و زمین‌های اطراف همچنان چند متر بالاتر از سطح اصلی بنا است.به‌کار بردن سنگ‌های سیاه در زمینه سفید، بست‌های دُم چلچله‌ای، درب ورودی و چیدن سنگ‌ها بدون ملات، همگی نشان از دوران هخامنشی دارد و در معماری‌های پاسارگاد نیز شاهد موارد این چنینی هستیم.

کاربرد

با وجود تحقیقات بسیاری که تاکنون روی کعبه زرتشت انجام شده است، فعلا اطلاعات دقیقی در خصوص کاربرد این بنا ارایه نشده است. از دیدگاه برخی افراد این مکان محل نگهداری مومیایی پادشاهان تا زمان ساخت مقبره اصلی آن‌ها بوده است و برخی دیگر نیز آن را مکانی برای نگهداری اسناد و پرچم‌های سلطنتی می‌دانند. آتشگاه، آرامگاه و سایر دیدگاه‌ها مواردی هستند که در خصوص کاربرد این بنا ارایه شده‌اند که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.

گنج‌خانه

از دیدگاه افرادی نظیر راولینسون و والتر هنینگ کعبه زرتشت مکانی برای نگهداری منشور‌ها، پرچم‌ها و اسناد دینی بوده است و ابن بلخی نیز مکان مذکور را محلی برای نگهداری اوستا دانسته است. اما باید توجه داشت که بخش داخلی این بنا بسیار کوچک است و تنها دو یا چند نفر می‌توانند درون آن قرار بگیرند و نگهداری اسناد و منشور‌های دولتی نیاز به‌ مکان بزرگتری داشته است. از طرفی با وجود کاخ‌های شاهنشاهی و ساختمان سازمان‌های اداری، نمی‌توان پذیرفت که در آن دوران از کعبه زرتشت که مکان دوری نسبت به کاخ‌ها بوده، برای نگهداری اسناد استفاده می‌شده است.

آرامگاه

از دیدگاه بسیاری از پژوهشگران این بنا مربوط به آرامگاه یکی از شاهان هخامنشی بوده است. از لحاظ ساختار کلی و داشتن اتاقی کوچک با دری سنگین به آرامگاه کروش، لیکیه و کاریا شباهت دارد. باید توجه داشت که کعبه زرتشت فاصله اندکی با آرامگاه‌‌هایی دارد که در اطراف آن و محیط نقش رستم واقع شده‌اند. این آرامگاه‌ها زمان ساخت یکسانی دارند و بعد‌ها توسط زنجیری از استحکامات از بقیه بخش‌های نقش رستم جدا شده‌اند. این جداسازی می‌تواند نشان از این باشد که اصل همه آن‌ها از یک نوع بوده است، اما باید به این نکته نیز توجه داشت که تحقیقات انجام شده این موضوع را تایید نمی‌کند و کتیبه‌های موجود در دیوار این بنا هیچ اشاره‌ای به‌آرامگاه بودن آن ندارد.

آتشکده

انگلبرت کمپفر اولین فردی بود که موضوع آتشکده بودن این بنا را مطرح کرد و بعد از آن نیز افراد دیگری بر این موضوع مهر تایید زدند. دلیل چنین ادعایی به وجود دوده سیاه در گوشه جنوب غربی اتاق مربوط می‌شود. با این حال احتمال می‌رود که در آنجا آتش مقدس را نگهداری می‌کردند. مدتی بعد نیز این موضوع تاحدودی توسط کتیبه بیستون تایید شد. در این کتیبه گفته شده که «من (داریوش) پرستشگاه‌هایی را که مغ ویرانشان کرده بود بازسازی کردم». با این اوصاف در زمان کمبوجیه و داریوش، گئومات مغ معابدی را ویران کرده که داریوش معبدی مثل خودشان را بازسازی کرده است. گفتنی است که روی سکه برخی از شاهان فارسی نیز بنایی مثال کعبه زرتشت وجود داشت که آتش پادشاهی روی آن یا درون آن قرار می‌گرفت، اما باید توجه داشت که تصویر روی سکه‌ها مربوط به کعبه زرتشت نبوده است؛ زیرا بنا موجود روی سکه ارتفاعی بیشتر از ۲ متر نداشت. در آن تصویر سکوی بنا دو پله‌ای بود و پلکانی برای آن دیده نمی‌شد. اما باید به این نکته نیز توجه داشت که درون کعبه زرتشت نمی‌توان آتش روشن کرد؛ زیرا فضای آن محفوظ است و حتی یک چراغ روغنی نیز تنها چند ساعت می‌تواند در آن روشن بماند و عملا نیاز به‌اکسیژن بیشتر دارد. درون این بنا شاهد خروجی‌ برای دود نیستیم و درب ورودی آن نیز همیشه بسته بوده است.

تقویم آفتابی

حدود هفت هزار سال پیش، اقوام آریایی در نزدیکی سیبری امروزی زندگی می‌کردند که به‌دلیل سرد شدن هوا مهاجرت بزرگی را آغار کردند و این مهاجرت چند صد سال طول کشید. عده‌ای از این اقوام به‌سمت اروپا حرکت کردند و عده‌ای دیگر نیز جنوب را مقصد خود قرار دادند و به‌فلات ایران و شبه‌قاره هندوستان رسیدند. این مکان به‌دلیل آب و هوای نسبتا خوبی که داشت مناسب برای کشاورزی بود. از آن‌جایی که اقوام مذکور دامدار بودند، با سکونت در فلات ایران و شبه قاره هندوستان، کشاورزی را پیشه خود قرار دادند. به دلیل اینکه برای کشاورزی نیاز به‌اطلاع دقیق از زمان و روز‌های سال است، ایرانیان از همان‌ زمان اطلاعات زیادی در این خصوص به‌دست آورند و این موضوع را از تقویم ایرانی خیام می‌توان فهمید. این تقویم با وجود اینکه بیش از هزار سال پیش بازنگری شده اما همچنان یکی از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان است. کعبه زرتشت بنابر تحقیقاتی که آقای رضا مرادی غیاث‌آبادی انجام داده است، مکانی برای پی بردن به‌ روز‌های سال بوده است. از دیدگاه‌ وی پنجره‌های کور و پله‌های متقابل درب ورودی و ساختار بنا زمان‌سنجی برای سنجش روز‌های سال و گردش خورشید بوده و از آن برای سال‌شماری، انقلاب‌های تابستانی و اعتدال بهاری و پاییزی استفاده می‌شده است. البته دلایلی اندکی برای رد این فرضیه نیز وجود دارد. بر این اساس گفته می‌شود جهت شمال جغرافیایی در هر منطقه ممکن است با جهت شمال مغناطیسی متفاوت باشد و در این محل نیز این انحراف وجود دارد. گفته می‌شود انحراف این بنا نسبت به‌شمال جغرافیایی ۱۵.۵ درجه است که آقای غیاث‌آبادی آن را ۱۸ درجه در نظر گرفته است.

کتبیه‌ها

در تحقیقاتی که در ۱۱ خرداد ۱۳۱۵ توسط گروه موسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو صورت گرفت (و بخش‌های زیرین این بنا نیز بیرون آورده شد)، در کعبه زرتشت کتیبه‌هایی یافت شد که مربوط به شاپور یکم و موبد کرتیر می‌شد. کتیبه شاپور به سه زبان یونانی، پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی نوشته شده است که در سه‌طرف بنا قرار دارد و کتیبه کرتیر با زبان پهلوی ساسانی در زیر کتیبه شاپور قرار گرفته است.کتیبه شاپور که به‌ قطعنامه دودمان سامانی نیز مشهور است، اطلاعاتی راجع به معرفی شاپور و مناطق حکمرانی وی در بر دارد و سپس در آن موضوع جنگ با رومیان مطرح می‌شود. شاپور در این کتیبه مدعی شده است که والریانوس قصیر را خودش به‌شخصه دستگیر کرده است. وی از قدرت خدا برای این پیروزی‌ها سپاس‌گذاری می‌کند و مدعی شده برای خوشنودی خدا آتشکده‌های زیادی را ایجاد می‌کند تا نام کسانی که در ایجاد دولت ساسانی نقش داشتند در برابر آتش یاد شود. در پایان نیز شاپور سفارش کرده تا مردم در کارهای ایزدان و امور خیریه بکوشند.کتیبه کریتر در حوالی سال ۲۸۰ میلادی و در دوران پادشاهی بهرام دوم نوشته شده است و وی ابتدا بعد از معرفی خود و القابش، به‌ذکر فعالیت‌های دینی خود مانند مبارزه با ادیانی مثل مسیحیت، مانوی، یهودی، بودایی و مرتدین زرتشتی می‌پردازد. تشکیل آتشکده‌ها و اصلاح موبدانی که دچار انحراف شده بودند از جمله سایر موارد مطرح شده در این کتیبه است و در ادامه فهرستی از ایالات مورد تصرف در زمان شاپور اول ذکر شده و در انتها نیز دعایی نگاشته شده است.