یکی از بناهای تاریخی قدمت دار Ú©Ù‡ در دوران سلجوقی ها تاسیس شده است مسجد جامع برسیان است Ú©Ù‡ در 42 کیلومتری شرقی اصÙهان قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ است.تا کنون به زبان ÙØ§Ø±Ø³ÛŒ معرÙÛŒ چندانی از ان صورت Ù†Ù¾Ø°ÛŒØ±ÙØªÙ‡ است Ùˆ در این میان Ù…ÛŒ توان به معر ÙÛŒ مختصری Ú©Ù‡ لط٠ا... Ù‡Ù†Ø±ÙØ± در مجله باستانشناسی Ùˆ نیز گنجینه آثار تاریخی اصÙهان انجام داده اشاره نمود . در جلد چهارم «Ø¢Ø«Ø§Ø± ایران» نیز معرÙÛŒ خوبی از مناره این مسجد توسط مایرون اسمیت وجود دارد . در دایره المعار٠بزرگ اسلامی، در ذیل عنوان: برسیان مسجد ØŒ توصیÙÛŒ از این بنا آورده شده است Ú©Ù‡ در آن به تØÙ‚یقات گدار ØŒ سواژه Ùˆ اسمیت در مورد این بنا اشاره شده Ùˆ چون اصل این تØÙ‚یقات در دسترس ما نبوده اند در این تØÙ‚یق از همان مآخذ Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ شده است .این پژوهش مقدماتی Ú©Ù‡ با رهنمایی Ùˆ پیشنهاد استاد Ù…ØØªØ±Ù… آقای دکتر صالØÛŒ کاخکی انجام Ù¾Ø°ÛŒØ±ÙØªÙ‡ به معرÙÛŒ موقعیت زمانی Ùˆ مکانی Ùˆ معماری مسجد ومناره برسیان اختصاص ÛŒØ§ÙØªÙ‡ وهمچنین در این تØÙ‚یق مختصر برای اولین بار مدل سه بعدی اولیه ای از گنبد خانه Ùˆ مناره سلجوقی برسیان توسط نگارنده تهیه گردیده است. الÙ: موقعیت مکانی
مسجد جامع برسیان واقع در دهکده ایست Ú©Ù‡ در لهجه ساکنین Ù…ØÙ„ÛŒ آن « بیسیون» نامیده Ù…ÛŒ شود Ùˆ به نقل از « نزهه القلوب » ØÙ…د ا... مستوÙÛŒ آن را برسیان Ù…ÛŒ نامند Ú©Ù‡ در بخش «Ø¨Ø±Ø¢Ù†» اصÙهان قرار داشت این منطقه Ú©Ù‡ در ØŒ در بررسی ماکسیم سیرو ØŒ درمیان خط سیری قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ú©Ù‡ از ساØÙ„ شمالی زاینده رود از اصÙهان به سمت نایین وجود داشته است Ùˆ کاروانسرایی از دوره صÙÙˆÛŒ نیز در کنار این مسجد جامع وجود دارد Ùˆ این نتیجه ØØ§ØµÙ„ است Ú©Ù‡ این Ù…ØÙ„ در بین راههای باستانی، آبادانی Ùˆ توقÙگاهی اصلی به شمار Ù…ÛŒ آمده است.در شروع تاریخ دوره اسلامی ایران، مهاجمان عرب از منطقه اصÙهان تاخت Ùˆ تاز خود را در امتداد راههایی Ú©Ù‡ به دشتها، کویرها Ùˆ کوهها منتهی Ù…ÛŒ شد دنبال Ù…ÛŒ کردند Ùˆ در این پیشروی به مردم ساکن روستاهایی بر Ù…ÛŒ خوردند Ú©Ù‡ وارث تمدنی کهن بودند Ùˆ در زمان استقرار اسلام، معماری مساجد در بسیاری از این مناطق بدون توجه به نقشه معرو٠به عربی از الگوهای ایرانی Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ نمودند Ú©Ù‡ مهمترین گروه آنها ØŒ چهار طاقی ها یا کوشکها بودند Ú©Ù‡ گنبد خانه Ùˆ مقصوره مساجد دوره اسلامی را تشکیل میدادند. مسجد جامع برسیان نیز از این گروه از بناها شمرده Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ در چهار طاقی آن دیگر سادگی نوع ساسانی بدلیل پیچیدگی منطقه انتقال گنبد به سختی قابل مشاهده است ولی اینچنین اطاقهای گنبد داری در دوره اسلامی خواه بناهای تبدیل شده باشند Ùˆ یا بناهای اسلامی معمولاً بصورت بنایی Ù…Ù†ÙØ±Ø¯ با ØÛŒØ§Ø· یا بدون ØÛŒØ§Ø· همچون مسجد جامع بروجرد به کار Ù…ÛŒ Ø±ÙØªÙ‡ اند به همین دلیل قدیمی ترین بخش بسیاری از مساجد ایرانی برای مثال مسجد سجاس، دقیقاً گنبد خانه آن است.همچنانکه Ù…ÛŒ دا نیم در دوره سلجوقی گنبد خاگی مسجد جامع اصÙهان در اصل گنبد خانه Ù…Ù†ÙØ±Ø¯ÛŒ بوده Ú©Ù‡ در دوره های بعد با شبستانی به مسجد جامع متصل گردید واین گنبد خانه در معماری سلجوقی همانطور Ú©Ù‡ در برسیان Ù…ÛŒ بینیم به عنوان کانون اصلی توجه باقی Ù…ÛŒ ماند.
ساختار معماری
با وجود تØÙˆÙ„ تاریخی این بنا ØŒ آنچه Ú©Ù‡ امروزه شاهد آن هستیم اثری از معماری استوار دوره سلجوقی است. نکته اساسی در باره مساجد مرکز ایران این است Ú©Ù‡ در همه آنها اساساً پلان ویژه ای بر طبق الگوی مسجد جامع اصÙهان به کار Ø±ÙØªÙ‡ است Ùˆ نکته Ø´Ú¯ÙØª انگیز این Ø·Ø±Ø Ø§Ù†ØªÙ‚Ø§Ù„ مربع به گنبد Ø¨Ø§Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ از سکنج یعنی قوس Ùˆ کاو دیواری Ú©Ù‡ زاویه مربعی را پل بندی Ù…ÛŒ کرد Ùˆ آن را بصورت چند ضلعی در Ù…ÛŒ آورد Ùˆ مهمترین دگرگونی این Ø·Ø±Ø Ø¯Ø± دوره سلجوقی در تØÙˆÙ„ ساختاری Ùˆ زیبایی شناختی آن بود Ú©Ù‡ Ø´Ú©Ù„ اولیه آن در بقعه دوازده امام یزد از دوره آل بویه دیده Ù…ÛŒ شود.مسجد برسیان مشابه نمونه ایده آل این پلان یعنی گنبد خاگی (تاج الملک) ساخته شده است.گنبد مسجد برروی استوانه ای به Ø§Ø±ØªÙØ§Ø¹ کتیبه دور گنبد Ù‚Ø±Ø§Ø±Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ú©Ù‡ آن نیز بر روی 16 ضلعی منتظمی است Ú©Ù‡ در وسط هر ضلع آن راس طاقهای تیزه دار شانزده گانه ای را شاهد هستیم Ú©Ù‡ پایه هایشان برروی هشت ضلعی بالای منطقه انتقال قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ùˆ نیمی از این طاقها Ú©Ù‡ در گوشه های هشت ضلعی قرار دارند بصورت معقر بوده ونیمی دیگر Ùقط طاقنما Ù…ÛŒ باشند .برروی وجوه داخلی 8 ضلعی گنبد طاقنماهای بزرگی Ù‚Ø±Ø§Ø±Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ú©Ù‡ سکنج ها را در بر دارند Ùˆ نوک آنها بر داخل طاقنماهای ردی٠بالا وارد شده اند. درهر گوشه مربع گنبد چها طاقچه باریک تیزه دار با ستونچه های نبشی دنباله سکنج ها را به سمت پایین تشکیل میدهند.ورودی های سهگانهاي بر هر يك از ديوارهاي شمالی، شرقى Ùˆ غربی Ø±ÙØª Ùˆ آمد به داخل گنبد خانه را در گذشته ميسر میساخته است، Ú©Ù‡ در ØØ§Ù„ ØØ§Ø¶Ø± مسدود شده اند. ورودي اصلی با دهانة بزرگتر در وسط ديوار شمالی Ùˆ ورودي هاي جانبی با دهانة كوچكتر در دو طر٠آن قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡Ø§Ù†Ø¯ØŒ با ايجاد تقارنى خاص، بر اهميت اين دو ديوار واقع بر جهات اصلى گنبد خانه Ù…Ù‰Ø§ÙØ²Ø§ÙŠÙ†Ø¯. برابري عرض دهانة اصلى در ميان ديوار شمالى با عرض كلی Ù…ØØ±Ø§Ø¨ØŒ Ùˆ نيز برابري عرض دهانههاي كوچكتر جانبى اين دو ديوار با عرض درگاه ميانى در ديوارهاي شرقى Ùˆ غربى ترتيبى متناوب Ùˆ معكوس، ولى هماهنگ با سازهها Ùˆ ÙØ¶Ø§Ù‡Ø§ÙŠ Ø¨Ø§Ø² ايجاد مىنمايد. بدينترتيب، توانمندي معماران گذشته در برقراري توازن در بنا، با تأكيد بر جهات Ùˆ عناصر اصلى گنبد خانه ØŒ هر Ú†Ù‡ بيشتر نمايان Ù…ÛŒ گردد.