مسجد جامع برسیان در اصفهان

یکی از بناهای تاریخی قدمت دار که در دوران سلجوقی ها تاسیس شده است مسجد جامع برسیان است که در 42 کیلومتری شرقی اصفهان قرار گرفته است.تا کنون به زبان فارسی معرفی چندانی از ان صورت نپذیرفته است و  در این میان می توان به معر فی مختصری که لطف ا... هنرفر در مجله باستانشناسی و نیز  گنجینه آثار تاریخی اصفهان انجام داده اشاره نمود . در جلد چهارم «آثار ایران» نیز معرفی خوبی از مناره این مسجد توسط مایرون اسمیت وجود دارد . در دایره المعارف بزرگ اسلامی، در ذیل عنوان: برسیان مسجد ، توصیفی از این بنا آورده شده است که در آن به تحقیقات گدار ، سواژه و اسمیت‌ در مورد این بنا اشاره شده و چون اصل این تحقیقات در دسترس ما نبوده اند در این تحقیق از همان مآخذ استفاده شده است .این پژوهش مقدماتی که با رهنمایی و پیشنهاد استاد محترم آقای دکتر صالحی کاخکی انجام پذیرفته به معرفی موقعیت زمانی و مکانی و معماری مسجد ومناره برسیان اختصاص یافته وهمچنین در این تحقیق مختصر  برای اولین بار مدل سه بعدی اولیه ای از گنبد خانه و مناره سلجوقی برسیان توسط نگارنده تهیه گردیده است. الف: موقعیت مکانی

مسجد جامع برسیان واقع در دهکده ایست که در لهجه ساکنین محلی آن « بیسیون» نامیده می شود و به نقل از « نزهه القلوب » حمد ا... مستوفی آن را برسیان می نامند که در بخش «برآن» اصفهان قرار داشت این منطقه که در ، در بررسی ماکسیم سیرو ، درمیان خط سیری قرار گرفته که از ساحل شمالی زاینده رود از اصفهان به سمت نایین وجود داشته است و کاروانسرایی از دوره صفوی نیز در کنار این مسجد جامع وجود دارد و این نتیجه حاصل است که این محل در بین راههای باستانی، آبادانی و توقفگاهی اصلی به شمار می آمده است.در شروع تاریخ دوره اسلامی ایران، مهاجمان عرب از منطقه اصفهان تاخت و تاز خود را در امتداد راههایی که به دشتها، کویرها و کوهها منتهی می شد دنبال می کردند و در این پیشروی به مردم ساکن روستاهایی بر می خوردند که وارث تمدنی کهن بودند و در زمان استقرار اسلام،  معماری مساجد در بسیاری از این مناطق بدون توجه به نقشه معروف به عربی از الگوهای ایرانی استفاده نمودند که مهمترین گروه آنها ، چهار طاقی ها یا کوشکها بودند که گنبد خانه و مقصوره مساجد دوره اسلامی را تشکیل میدادند.  مسجد جامع برسیان نیز از این گروه از بناها شمرده می شود که در چهار طاقی آن دیگر سادگی نوع ساسانی بدلیل پیچیدگی منطقه انتقال گنبد به سختی قابل مشاهده است ولی اینچنین اطاقهای گنبد داری در دوره اسلامی خواه بناهای تبدیل شده باشند و یا بناهای اسلامی معمولاً بصورت بنایی منفرد با حیاط یا بدون حیاط همچون مسجد جامع بروجرد به کار  می رفته اند به همین دلیل قدیمی ترین بخش بسیاری از مساجد ایرانی برای مثال مسجد سجاس، دقیقاً گنبد خانه آن است.همچنانکه می دا نیم در دوره سلجوقی گنبد خاگی مسجد جامع اصفهان در اصل گنبد خانه منفردی بوده که در دوره های بعد با شبستانی به مسجد جامع متصل گردید واین گنبد خانه در معماری سلجوقی همانطور که در برسیان می بینیم به عنوان کانون اصلی توجه باقی می ماند.

ساختار معماری

با وجود تحول تاریخی این بنا ، آنچه که امروزه شاهد آن هستیم اثری از معماری استوار دوره سلجوقی است. نکته اساسی در باره مساجد مرکز ایران این است که در همه آنها اساساً پلان ویژه ای بر طبق الگوی مسجد جامع اصفهان به کار رفته است و نکته شگفت انگیز این طرح انتقال مربع به گنبد بااستفاده از سکنج  یعنی قوس و کاو دیواری که زاویه مربعی را پل بندی می کرد و آن را بصورت چند ضلعی در می آورد و مهمترین دگرگونی این طرح در دوره سلجوقی در تحول ساختاری و زیبایی شناختی آن بود که شکل اولیه آن در بقعه دوازده امام یزد از دوره آل بویه دیده می شود.مسجد برسیان مشابه نمونه ایده آل این پلان یعنی گنبد خاگی (تاج الملک) ساخته شده است.گنبد مسجد برروی استوانه ای به ارتفاع کتیبه دور گنبد قرارگرفته که آن نیز بر روی 16 ضلعی منتظمی است که در وسط هر ضلع آن راس طاقهای تیزه دار شانزده گانه ای را شاهد هستیم که پایه هایشان برروی هشت ضلعی  بالای منطقه انتقال قرار گرفته و نیمی از این طاقها که در گوشه های هشت ضلعی قرار دارند بصورت معقر بوده ونیمی دیگر فقط طاقنما می باشند .برروی وجوه داخلی 8 ضلعی گنبد طاقنماهای بزرگی قرارگرفته که سکنج ها را در بر دارند و نوک آنها بر داخل طاقنماهای ردیف بالا وارد شده اند. درهر گوشه مربع گنبد چها طاقچه باریک تیزه دار با ستونچه های نبشی دنباله سکنج ها را به سمت پایین تشکیل میدهند.ورودی های سه‌گانه‌اي‌ بر هر يك‌ از ديوارهاي‌ شمالی، شرقى‌ و غربی رفت‌ و آمد به‌ داخل‌ گنبد خانه‌ را در گذشته‌ ميسر میساخته‌ است‌، که در حال حاضر مسدود شده اند. ورودي‌ اصلی با دهانة بزرگتر در وسط ديوار شمالی و ورودي هاي‌ جانبی با دهانة كوچك‌تر در دو طرف‌ آن‌ قرار گرفته‌اند، با ايجاد تقارنى‌ خاص‌، بر اهميت‌ اين‌ دو ديوار واقع‌ بر جهات‌ اصلى‌ گنبد خانه‌ ‌ مى‌افزايند. برابري‌ عرض‌ دهانة اصلى‌ در ميان‌ ديوار شمالى‌ با عرض‌ كلی محراب‌، و نيز برابري‌ عرض‌ دهانه‌هاي‌ كوچك‌تر جانبى‌ اين‌ دو ديوار با عرض‌ درگاه‌ ميانى‌ در ديوارهاي‌ شرقى‌ و غربى‌ ترتيبى‌ متناوب‌ و معكوس‌، ولى‌ هماهنگ‌ با سازه‌ها و فضاهاي‌ باز ايجاد مى‌نمايد. بدين‌ترتيب‌، توانمندي‌ معماران‌ گذشته‌ در برقراري‌ توازن‌ در بنا، با تأكيد بر جهات‌ و عناصر اصلى‌ گنبد خانه‌ ‌، هر چه‌ بيشتر نمايان‌ می گردد.